TMMOB Ziraat Mühendisleri Odasý, Büyükbaþ Hayvancýlýk konusunda rapor hazýrladý...

 TÜRKÝYE‘DE BÜYÜKBAÞ HAYVAN YETÝÞTÝRÝCÝLÝÐÝ

Dünyanýn kutuplar hariç hemen her yerinde yaþayýp çeþitli seviyelerde et ve süt verebilen 800`den fazla sýðýr ýrký vardýr. Ancak dünya süt ve et üretiminin büyük bölümü sýnýrlý sayýda ýrktan karþýlanmaktadýr.

Sýðýr dünya süt üretiminin %83`ü, et üretiminin de yaklaþýk %21`ini saðlamaktadýr. Mandanýn dünya süt ve et üretimindeki payý ise yaklaþýk %13 ve  %1,2 kadardýr. AB ve ABD söz konusu olduðunda durum biraz farklýlaþýr. Dünya süt üretiminin yaklaþýk beþte birini üreten AB ülkeleri ile %12`sini üreten ABD`de sütün hemen hemen tümü sýðýrdan saðlanýr. AB ve ABD et üretiminde sýðýrýn payý sýrasýyla, %17,1 ve %27,8`dir (Tablo 1).

Tablo 1- Dünya, Avrupa Birliði (28) ve Türkiye`nin 2012 Yýlý Et ve Süt Üretiminde Sýðýrýn Payý, %

TÜÝK`e göre 2013 yýlýnda Türkiye`de üretilen 18,2 milyon ton sütün %91,4`ü sýðýrdan elde edilmiþtir. Bir baþka ifadeyle sýðýrdan elde edilen süt miktarý 16,7 milyon tondur.

Et üretiminde sýðýrýn payý %30 kadardýr. Kýrmýzý et üretimi söz konusu olduðunda bu pay artar ve %90`a yaklaþýr.

Türkiye`de kiþi baþýna hayvansal proteinin %47,3`ü sütten elde edilirken, bu deðer Dünya, ABD, AB`de sýrasýyla %25,9 ve %31,4, %33,8`dir. Buna karþýlýk etin Türkiye`de hayvansal gýdalardan üretilen proteine katkýsý %38,4 iken; Dünya, ABD, AB`de sýrasýyla %44,8, %55,2 ve %46,0`dýr (Akman ve ark., 2015).

TÜÝK verilerine göre son 11 yýllýk dönemde sabit fiyatlarla gayri safi yurtiçi hasýla (GSYH) yýlda ortalama %4,9 oranýnda artarken, tarým sektöründeki büyüme hýzý %2,2 olmuþtur. Deðiþim hýzlarýndaki bu farklýlýk gayri safi yurt içi hasýlada tarýmýn payýný %12,2`den %9,2`ye düþürmüþtür.

2012 yýlý itibariyle tarýmsal üretiminde hayvancýlýðýn payý Türkiye‘de yaklaþýk %35, AB`de %44 kadardýr. Hayvansal üretimden saðlanan gelirin Türkiye`de yaklaþýk %58`i, AB`de de %51`i sýðýrdan elde edilmiþtir. Bir baþka ifadeyle sýðýr, toplam tarýmsal gelirin Türkiye‘de %20`sini, AB`de ise %23`ünü gerçekleþtirmiþtir (Akman ve ark., 2015).

TÜRKÝYE`DE SIÐIRCILIK

1980 yýlýndan bu yana Türkiye`de nüfusun %70`in üzerinde (yaklaþýk 44 milyondan 77 milyona) artmasýna karþýlýk, toplam hayvan varlýðýnýn %32 düzeyinde gerilediði (yaklaþýk olarak 85 milyondan 57 milyon baþa düþtüðü) görülmektedir.

Tablo 2- Yýllar Ýtibariyle Türkiye Hayvan Varlýðýndaki Deðiþmeler (1000 Baþ)

Türkiye`de özelde hayvansal üretim, genelde de tarýmsal üretimle ilgili istatistiklerin güvenilir ve doðru bir zemine oturtulamamýþ olmasý, hemen her dönem yöneticilere istatistikler üzerinde þu ya da bu þekilde tasarrufta bulunma imkâný saðlayabilmektedir.  Bu nedenle hayvan popülâsyonunun belirli bir dönemde biyolojik olarak artamayacaðý kadar abartýlý rakamlar ortaya çýkmaktadýr. Örneðin 1980-2009 yýllarýný kapsayan 30 yýllýk dönemde toplam hayvan varlýðý %55 oranýnda azalýrken, 2009`u izleyen 5 yýlda %50`nin üzerinde artabilmiþtir!

Grafik 1`de hem dönem ortalamasý olarak sýðýr sayýlarý hem de dönemden döneme deðiþim hýzlarý verilmiþtir. Görüleceði gibi 1984`ten 2004 yýlýna kadar olan zaman diliminde azalma dikkat çekmektedir. Bu dönemde (1984-1986 ile 2002-2004) yýllýk azalma hýzý ortalama %1.24 olmuþtur. Buna karþýlýk 2004 ve 2009 yýllarý arasýnda az da olsa bir artýþ vardýr. Bu dönem için artýþ hýzý neredeyse önceki 20 yýllýk dönemin azalýþ hýzýna eþittir (%1.26). Yalnýz son dönemde sýðýr sayýsýndaki artýþ %7.31 gibi oldukça yüksek bir deðere ulaþmýþtýr. Yýl esas alýnarak bir deðerlendirme yapýldýðýnda artýþ hýzý 2010 yýlýndan 2011‘e %8,9, 2011 yýlýndan 2012 yýlýna da %12,4 bulunmuþtur. Özellikle bu deðerleri güvenilir saymak için geçerli herhangi bir neden bulmak oldukça zordur (Akman ve ark., 2015).

Grafik 1- Üçer Yýllýk Dönemlerin Ortalama Sýðýr Sayýsý ve Deðiþim Hýzý, % (Akman ve ark., 2015)

2000 yýlýnda sýðýr varlýðýnýn %16,8`i kültür ýrký, %44,0`ü kültür ýrký melezi ve %39,2`si yerli ýrk olarak tanýmlanýrken; bu oranlar 2013 yýlýnda ayný sýrayla %41,3, %42,4 ve %16,3 olarak hesaplanmýþtýr. 2000-2013 yýllarý arasýndaki 13 yýlda kültür ýrký oraný %16,8 dan %41,3`e yükselmiþtir (Tablo 3). Bir baþka ifadeyle 2000 yýlýnda 1,8 milyon olan kültür ýrký sýðýr sayýsý 2013 yýlýnda 6 milyon baþa ulaþmýþtýr. Yani yýllýk artýþ hýzý ortalama %9,6 olmuþtur.

Buna karþýlýk kültür ýrký melezlerinin sayý ve paylarýndaki artýþ daha yavaþtýr. Örneðin 2000 yýlýnda 4,7 milyon baþ olan kültür ýrký melezi sayýsý yýllýk %2,0`lik artýþla 2013 yýlýnda 6,1 milyon baþa ulaþmýþtýr. Bu dönemde, beklendiði þekilde yerli ýrktan sýðýrlarýn sayýsý azalmýþ, 4,2 milyon baþ olan yerli sýðýr sayýsý, yýllýk ortalama %4,4 azalarak 2,3 milyon baþa gerilemiþtir.

Tablo 3- Tarým Bölgelerine Göre Sýðýr Varlýðýnda Genotiplerin Payý, %

Genotip gruplarýnýn tarým bölgelerine daðýlýmý, bir baþka ifadeyle her genotip gurubunda tarým bölgelerinin paylarý ile bu paylarýn zaman içerisindeki deðiþimi Tablo 4`te verilmiþtir. Tablodan da görüleceði gibi toplam sýðýr varlýðýnda 2000-2013 yýllarý arasýný kapsayan dönemde Karadeniz ve Ortadoðu tarým bölgelerinin payý gerilerken, Ege ve Ortagüney tarým bölgelerinin payý artmýþ; diðer bölgelerde ise önemli bir deðiþiklik olmamýþtýr.

Gerek 2010, gerekse 2013 yýllarýnda kültür ýrký sýðýr varlýðýnýn yaklaþýk %43`ü Ege ve Marmara Bölgelerinde bulunmaktadýr.

Tablo 4- Genotiplere Göre Sýðýr Varlýðýnda Tarým Bölgelerinin Payý, %

Türkiye`de sýðýr varlýðýnýn en yüksek olduðu 10 il Tablo 5`te verilmiþtir. Görüleceði gibi sýðýr varlýðýnýn üçte biri bu illerde barýndýrýlmaktadýr.

Tablo 5- Türkiye`de Ýllere Göre Toplam Sýðýr Varlýðý

Kültür ýrký sýðýr varlýðýnýn en yüksek olduðu baþlýca iller Konya, Balýkesir ve Ýzmir; kültür ýrký melezlerinin en yüksek olduðu il Erzurum`dur. Buna karþýlýk en fazla yerli sýðýra sahip il ise Aðrý`dýr (Tablo 6).

Tablo 6- Türkiye`de Sýðýr Genotiplerinin Ýllere Göre Daðýlýmý

Türkiye‘de sýðýrcýlýk iþletmelerinin büyüklüðü ve sayýsýna iliþkin bilgiler Tablo 7 ve Tablo 8`de verilmiþtir. Tablo 7`de görüldüðü üzere 2013 yýlýnda toplam süt sýðýrcýlýðý iþletme sayýsý 1.250.097`dir. Bunlarýn yarýsýndan fazlasýnda sýðýr sayýsý 1-5 baþ arasýnda, %76`sýndaki sýðýr sayýsý da 10 baþýn altýndadýr. 100 ve daha fazla sýðýra sahip iþletmelerin oraný %0,33 kadardýr.

Çizelge 8`de görüleceði üzere besi iþletmelerinin yaklaþýk %76`sýnýn kapasitesi 1-10 baþ arasýndadýr. 50 ve daha fazla hayvan besleme kapasitesinde olan iþletmelerin payý ise %3,5 kadardýr.

Tablo 7- Süt Sýðýrcýlýðý Ýþletmelerinin Sayýsý (2013) ve

Büyüklük Gruplarýna Daðýlýmý

Tablo 8- Sýðýr Besi Ýþletmelerinin Büyüklük Gruplarýna Daðýlýmý

Türkiye`de sýðýr ve mandadan elde edilen süt ve et üretimi, bunlarýn toplam üretimdeki paylarý ve iki dönem için (2000-2009 ve 2009-2013 yýllarý) yýllýk deðiþim hýzlarý Tablo 9`da verilmiþtir. Tabloda görüldüðü üzere bu süre içerisinde toplam süt üretiminde sýðýrýn payý bir miktar artmýþ, mandanýn zaten az olan payý iyice düþmüþtür.

Ýnek sütü üretiminin yýllýk artýþ hýzý 2000-2009 döneminde yýllýk %3,2 iken, 2009-2013 döneminde %9,5 olmuþtur.

Çizelge 9`da görüleceði üzere, kýrmýzý et üretiminde yýldan yýla önemli deðiþiklikler olabilmektedir.

Öte yandan kýrmýzý et üretiminde sýðýrýn payý 1998-2001 döneminde %66 iken 2010-2013 döneminde %85`e yükselmiþtir (Akman ve ark., 2015).

Tablo 9- Türkiye‘de Sýðýr ve Mandadan Süt ve Et Üretimi, Bu Türlerin Toplam Üretimde Paylarý ve Üretimin Yýllýk Deðiþim Hýzý (YDH)

Üretimin karlýlýðý açýsýndan süt ve yem fiyatlarýnýn tek baþlarýna deðerlendirilmeleri bir anlam ifade etmez. Bunun için süt fiyatý/yem fiyatý eþitliðinden elde edilen oran, yani süt–yem paritesi daha uygun bir deðerlendirme aracýdýr (Akman ve ark., 2015). Ulusal Süt Konseyi (USK) tarafýndan yayýnlanan istatistikler arasýnda 2007-2014 dönemi süt/yem paritesi deðerleri de mevcuttur (USK, 2015). Bu dönemde en düþük deðer 0,98 ile 2011`de gerçekleþirken; en yüksek deðer 1,45 ile 2009 yýlýnda elde edilmiþtir.

Ayný yýllarda bir karþýlaþtýrmaya olanak tanýmak için Türkiye ve ABD`de süt-yem paritesi deðerleri Grafik 2`de bir araya getirilmiþtir. Görüldüðü üzere Türkiye`de süt-yem paritesi, incelenen dönem içerisinde, bir kez bile ABD`deki deðerlere yaklaþmamýþtýr.

Grafik 2- Türkiye ve ABD`de Süt-Yem Paritesi (Akman ve ark., 2015 ve USK, 2015)

Grafik 3`da Türkiye`de süt-yoðun yem paritesi verilmiþtir. Görüldüðü gibi parite yalnýzca 1998-2001 döneminde 2`nin üzerine çýkabilmiþtir. Son yýllarda ise 1 – 1,1 arasýnda deðiþmektedir.

Grafik 3- Türkiye`de Süt / Yoðun yem paritesi (Koç, 2014)

Türkiye, 2010 yýlýnda kýrmýzý et fiyatlarýný çok yüksek bularak; sýðýr eti, kasaplýk ve besilik canlý sýðýr ile kasaplýk koyun kuzu ithalatýna baþlamýþtýr. 2010 yýlý Aðustos ayýndan günümüze kadar yapýlan ithalatýn tutarý 3,6 milyar dolara ulaþmýþtýr. Ancak söz konusu dönemde karkas ve et fiyatlarý da artmaya devam etmiþtir. Bu durum Türkiye`nin bu kýsýr döngüde yaþamaya zorlandýðýnýn önemli kanýtlarý arasýnda görülebilir (Akman ve ark., 2015).

Türkiye`nin 2010-2014 yýllarýný kapsayan 5 yýllýk dönemdeki canlý hayvanlar ile et ve et ürünleri ithalatý Tablo 10`da verilmiþtir. Tablodan da görüleceði gibi, söz konusu dönemde 2,7 milyar dolarlýk canlý hayvan, 900 bin dolarlýk et ve et ürünleri olmak üzere toplam 3,6 milyar dolarlýk ithalat yapýlmýþtýr.

Tablo 10. Yýllara Göre Türkiye`nin Canlý Hayvan ve Et Ýthalatý (Bin $)

Söz konusu dönemde canlý sýðýr ve sýðýr eti dýþ ticareti Tablo 11`de verilmiþtir. Tablodan da görüldüðü üzere bu dönemdeki ithalat yaklaþýk 3,2 milyar dolardýr.

Tablo 11- Türkiye`nin Yýllara göre Canlý Sýðýr (Damýzlýk, Kasaplýk, Besilik) ve

Sýðýr Eti Ýthalat ve Ýhracatý (ABD Dolarý)

Bakanlýk yetkilileri büyükbaþ hayvancýlýkta iþletme ölçeðinin büyütülmesinin hayvancýlýktaki geliþmenin göstergesi olduðunu öne sürmekte; Türkiye`de 2002 yýlýnda 50 baþ ve üzeri büyükbaþ hayvan bulunan orta ve büyük boy hayvancýlýk iþletmesi sayýsýnýn 4.300 iken, 2014 yýlý itibariyle 31 bin 450‘ye yükselmesi ile övünmektedirler (Eker, 2015).

Yetkililerin bu artýþý sürekli olarak gündeme taþýmalarý, büyük iþletme sayýsýnýn artmasýný politikalarýnýn baþarýsý olarak algýlamalarýndan ileri gelmektedir. Oysa büyük iþletmelerin özendirilmesi tekelleþme eðilimini artýrmasýnýn yaný sýra bu geliþme söz konusu iþletmelerin çok daha fazla arazi talep etmelerine yol açarak toprak mülkiyet yapýsýný deðiþtirecek, belirli bölgelerde yaygýnlaþan üretim, en azýndan o bölgeler için çevre kirliliðini daha büyük bir sorun haline getirecektir (Akman ve ark., 2015).

Hayvancýlýkta sorunlarýn çözümü için  öncelikle þirket tarýmýný öne çýkaran politikalar terk edilerek, mevcut üreticileri daha iyi duruma taþýyacak uygulamalara geçilmeli, var olan imkânlar ithalat için deðil ülkemizin üreticileri için kullanýlmalýdýr.

KAYNAKLAR 

Akman N., Yener S.M., Cedden F., Þen A.Ö., 2015. Türkiye‘de Büyükbaþ Hayvan Yetiþtiriciliðinde; Durum, Deðiþimler ve Anlayýþlar, Türkiye Ziraat Mühendisliði VIII. Teknik Kongresi, Bildiriler Kitabý-2, 12-16 Ocak 2015, Ankara, s. 781-808. 

Eker M., 2015. Kredilerle büyük yatýrýmlar yapýldý, http://www.mehdieker.com/haberler/Genel-G%C3%BCndem-Haberler:id-822-catid-1

Kayhan, M. 2012. Hayvansal Üretimdeki Geliþmeler. Son 10 yýlda Türkiye Tarýmý Sempozyumu, Ege Üniversitesi- Ýzmir, 10.01.2012

Koç, A., 2014. Türkiye`de Hayvansal Üretimin Durumu, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odasý 44. Dönem I. Danýþma Kurulu, 24-26 Ekim 2014, Manisa

USK (Ulusal Süt Konseyi), 2015. Çið Süt / Yem Paritesi, http://www.ulusalsutkonseyi.org.tr/ana/fiyat.asp?uid=40

TÜÝK, 2014a. Hayvansal Üretim Ýstatistikleri, Mayýs 2014, http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=16184

TÜÝK, 2014b. Ýstatistik Göstergeler 1923-2013, TÜÝK Yayýn No: 4361, Aralýk 2014

TÜÝK, 2015a. Dýþ Ticaret Ýstatistikleri veri tabaný, http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul

TÜÝK, 2015b. Hayvansal Üretim Ýstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1002

TÜÝK, 2015c. Hayvancýlýk Ýstatistikleri veri tabaný, http://tuikapp.tuik.gov.tr/hayvancilikapp/hayvancilik.zu