Günümüzde küçükbaþ hayvan üreticilerinin kurduklarý birlikler üyelerini eðitecek, bilinçlendirecek, sorunlarýný dile getirecek düzeyde olmayýp; çoðu devlet desteðiyle ayakta durmaktadýr.

Türkiye`de küçükbaþ hayvan yetiþtiriciliðinin özel bir yeri vardýr. Çünkü koyun ve keçiler verimsiz meralarla nadas, anýz ve bitkisel üretime uygun olmayan, baþka türlerin yararlanamadýðý alanlarý deðerlendirerek et, süt, yapaðý, kýl ve deri gibi ürünlere dönüþtürülebilme yeteneðine sahiptirler.   

Türkiye küçükbaþ hayvan varlýðý bakýmýndan dünyada önde gelen ülkelerden bir olmasýna karþýlýk hayvan baþýna saðlanan verim açýsýndan beklentileri karþýlamaktan uzaktýr. Ancak ülkemizin ekolojik koþullarý küçükbaþ hayvancýlýða uygun olup; hayvansal ürünlerin baþta AB ülkeleri olmak üzere dýþ pazarlarda rekabet gücünün yüksek olduðu da bir gerçektir. 

DÜNYADA KÜÇÜKBAÞ HAYVAN YETÝÞTÝRÝCÝLÝÐÝ 

Küçükbaþ hayvancýlýk azgeliþmiþ ülkelerde yoksul çiftçiler için önemli bir geçim kaynaðýdýr. Son 30 yýlda dünyada keçi sayýsý iki katýna çýkarken, koyun varlýðýnda önemli bir deðiþme olmamýþtýr (Tablo 1). 

Tablo 1. Yýllara göre dünyada koyun ve keçi varlýðý (Bin baþ) 

FAO verilerine göre dünya koyun varlýðýnýn %45`i (526 milyon baþ) Asya kýtasýnda bulunmakta; bu kýtayý 325 milyon baþ ile Afrika (%28), 130 milyon baþ ile Avrupa (%11), 106 milyon baþ ile Okyanusya (%9) ve 85 milyon baþ ile Amerika (%7) kýtalarý izlemektedir.  

Asya kýtasý %59 ile en fazla keçiye sahip kýta konumunda olup; Asya`yý %35 ile Afrika, %4 ile Amerika, %2 ile Avrupa ve %0,4 ile Okyanusya kýtalarý izlemektedir.  

2013 yýlý verilerine göre; 185 milyon baþ koyun ile Çin, dünya koyun varlýðýnýn %15`ine sahiptir. Bu ülkenin ardýndan %6,5 ile Avustralya ve gelmektedir. Türkiye yaklaþýk 29,3 milyon baþ koyun ile 10. sýrada yer almaktadýr.  

Çin 183 milyon baþ keçi ile dünya keçi varlýðýnýn %18`ine sahiptir. Çin`in ardýndan Hindistan ve Pakistan gelmekte; Türkiye 9,2 milyon keçi varlýðý ile dünyada 22. sýrada yer almaktadýr.     

Dünyada yýlda yaklaþýk 1 milyar koyun ve keçi kesilmekte ve 14 milyon ton et üretilmektedir. Koyun eti üretiminde Çin, Avustralya, Yeni Zelanda ve Ýngiltere önde gelen ülkelerdir. Koyun sütü üretiminde Türkiye yýllýk 1,1 milyon ton süt ile Çin`den sonra 2. sýrada yer almakta ve dünya üretiminin %10`unu gerçekleþtirmektedir (Tablo 2).

Tablo 2. Dünya koyun ve keçi ürünleri üretim deðerleri (2012) 

TÜRKÝYE`DE KÜÇÜKBAÞ HAYVAN YETÝÞTÝRÝCÝLÝÐÝ 

Türkiye küçükbaþ hayvancýlýðý; büyük oranda düþük verimli yerli ýrklardan oluþan popülâsyonu, aðýrlýklý olarak otlatmaya dayalý besleme koþullarý ve sýnýrlý girdi ile üretimin hedeflendiði ekstansif bir yapýya sahiptir. Sektörün bu özelliklerine; iþletmelerin küçük ve cýlýz bir yapýya sahip olmasý, girdi temini, ürün pazarlama ve deðerlendirme olanaklarýnýn yetersizliði, buna baðlý olarak üreticinin pazar fiyatýndan düþük pay almasý, üretimin büyük ölçüde geçimlik olarak yapýlmasý da eklenebilir (Ertuðrul ve ark., 2010). 

Ülkemizdeki yerli koyun ýrklarý Akkaraman, Morkaraman, Daðlýç, Ývesi, Kývýrcýk, Karayaka, Sakýz, Tuj, Güney Karaman olarak sayýlabilir. Bunlarýn yaný sýra Kangal Akkaramaný, Herik, Hemþin, Gökçeada, Norduz, Çine Çaparý, Karya, Pýrlak, Karakaþ gibi çok sayýda ýrk, tip, yerel tip, varyeteden söz etmek olanaklýdýr (Ertuðrul ve ark., 2009). 

Küçükbaþ hayvancýlýk iþletmelerinin iþletme kapasitesine göre iþletme ve hayvan varlýðý daðýlýmý Tablo 3`te verilmiþtir. Tabloda görüldüðü gibi iþletmeler %26,9 ile 51-100 baþ hayvaný olan iþletme büyüklüðü grubunda yoðunlaþmýþtýr. 500 baþýn üzerinde hayvana sahip iþletmelerin oraný yalnýzca %1,8`dir. 

Tablo 3. Küçükbaþ hayvancýlýk iþletmeleri ve hayvan sayýlarý 

1990 yýlýnda 40 milyon baþýn üzerinde koyun ve 10 milyon baþ dolayýndaki keçi sayýsý zaman içerisinde önemli ölçüde kan kaybýna uðramýþ, 2010 yýlý baþýnda neredeyse yarýya azalmýþ; 2010 yýlýndan itibaren alýnan tedbirlerle yeniden artmaya baþlamýþtýr (Tablo 4).

Tablo 4- Yýllar itibariyle küçükbaþ hayvan varlýðýndaki deðiþmeler  

Türkiye`nin koyun ve keçi varlýðýnýn tarýmsal bölgelere göre daðýlýmý Tablo 5`de gösterilmiþtir. Koyun varlýðýnýn en yoðun olduðu bölgeler %18,7 ile Ortadoðu, %16,8 ile Güneydoðu ve %12,2 ile Ege bölgeleridir. Keçi varlýðýnýn yaklaþýk %40`ý Doðu ve Güneydoðu Anadolu bölgelerinde iken %25,5`i Akdeniz, %12,4`ü Ege bölgelerinde yer almaktadýr. 

Tablo 5- Bölgelerin toplam koyun ve keçi varlýðý içerisindeki paylarý (%)  

Türkiye`de Koyun ve Keçi Eti Üretimi 

2013 yýlý itibariyle kýrmýzý et üretiminin %87,3`ü sýðýrlardan, %10,3`ü koyunlardan, %2,4`ü ise keçilerden karþýlanmýþtýr. Kiþi baþýna yýllýk koyun eti tüketimi 1990`lý yýllarýn baþýnda 2,3 kg iken, 2013 yýlýnda bu rakamýn 1,3 kg`a düþtüðü görülmektedir.

Tablo 6- Yýllara göre Türkiye koyun ve keçi eti üretimi 

Türkiye`de Koyun ve Keçi Sütü Üretimi

Türkiye`de üretilen sütün büyük bir bölümü sýðýrlardan karþýlanmaktadýr. 2013 yýlýnda 18,2 milyon ton olan süt üretiminin %6`sý koyunlardan, %2`si keçilerden saðlanmýþtýr. Son 30 yýllýk dönemde saðýlan hayvan baþýna yýllýk ortalama süt verimi koyunlarda 49 kg`dan 77 kg`a; keçilerde ise 57 kg`dan 105 kg`a yükselmiþtir.  

Tablo 7. Yýllara göre Türkiye koyun ve keçi sütü üretimi 

Türkiye`de Koyun ve Keçi Derisi Üretimi 

Yýllar içerisinde deðiþmeler olsa da, ülkemizde koyun ve keçi derisi üretimi 1990`lý yýllarýn baþlarýna göre son yýllarda önemli ölçüde azalmýþtýr. TÜÝK verilerine göre 2013 yýlýnda 5 milyon koyun, 1,3 milyon keçi derisi üretilmiþtir.

Türkiye`de Yapaðý Üretimi 

TÜÝK verilerine göre ülkemizde 1990`lý yýllarýn baþýnda 1,5 kg olan koyun baþýna yapaðý verimi son yýllarda bir miktar artýþ göstererek 1,8 kg`a yükselmiþtir. Koyun varlýðýmýzýn %6,5`ini oluþturan Merinoslardan koyun baþýna ortalama 3,1 kg yapaðý elde edilmektedir. 

Küçükbaþ Hayvansal Üretim Dýþ Ticareti 

Türkiye`nin 2010-2014 yýllarý arasý canlý küçükbaþ hayvan ithalatý Tablo 8`de verilmiþtir. Tablodan da görüldüðü gibi 5 yýllýk dönemde 2,2 milyon baþ hayvan ithal edilmiþtir.

Tablo 8- Türkiye`de yýllara göre canlý küçükbaþ hayvan ithalatý (Baþ) 

KÜÇÜKBAÞ HAYVANCILIÐIN TEMEL SORUNLARI 

Küçükbaþ hayvan yetiþtiriciliðinin sorunlarýnýn bir kýsmý tarýmýn genel sorunlarýndan kaynaklanmaktadýr. Sorunlar daha çok yetiþtirme ve saðlýkla ilgili olmakla birlikte, önemli bir kýsmý besleme ve yemleme ile yakýndan iliþkilidir. 

Damýzlýða iliþkin Sorunlar 

Türkiye`deki koyun ve keçi ýrklarý genelde verim düzeyleri düþük ýrklardýr. Cumhuriyetin ilk yýllarýnda baþlatýlan merinoslaþtýrma çalýþmalarý býrakýlmýþ, deðiþik kurumlar tarafýndan geliþtirilen yeni ýrk ve genotipler yaygýnlaþtýrýlamamýþtýr. Günümüzde küçükbaþ hayvan yetiþtiricileri kaliteli damýzlýk hayvan bulmakta zorlanmaktadýrlar. 

Yem ve Besleme Sorunlarý 

Küçükbaþ hayvan yetiþtiriciliðinde en büyük maliyet kaynaðý yemdir. Ancak koyunlarýn tükettikleri yemlerin %70-80`i mera, otlak ve yayla gibi doðal alanlardan karþýlandýðý için yem giderleri diðer çiftlik hayvanlarýna oranla daha düþüktür. Öte yandan keçiler koyunlara göre daha dik, daðlýk ve ormanlýk alanlardaki meralarý iyi bir þekilde deðerlendirebilmekte, otlar kuruduðunda, çalý formundaki bitkilerin yapraklarýndan da yem olarak etkin bir þekilde yararlanmaktadýr (Ak, 2013). 

Küçükbaþ hayvanlarýn beslenmesine iliþkin sorunlara bakýldýðýnda öncelikle kaliteli kaba yem açýðý sorunu öne çýkmaktadýr. Türkiye`de kaliteli kaba yem, çayýr ve meralar ile yem bitkileri üretimi olmak üzere iki kaynaktan saðlanmaktadýr.  

Cumhuriyetin ilk yýllarýnda ülke yüzölçümünün %56`sýný (44 milyon ha) oluþturan çayýr-meralarýn oraný günümüzde %19`a (14,6 milyon ha) gerilemiþtir (Ertuðrul ve ark., 2010; TÜÝK 2014a). Ülkemizde mera alanlarýnýn azalmasýnýn baþlýca nedenleri, bu alanlarýn iþlemeli tarýma açýlmasýnýn yaný sýra erken ve aþýrý, baþka bir deyiþle kontrolsüz ve bilinçsiz otlatmadýr.   

Kaba yem kaynaklarýndan bir baþkasý olan yem bitkileri ekim alanlarýnýn tarla alanlarýna oraný 2012 yýlý itibariyle %9,1`e, yem bitkileri üretimi ise 34,4 milyon tona ulaþmýþtýr (TÜÝK, 2014a).  

Ülkemizde kaba yem açýðýnýn kapatýlabilmesi için yapýlmasý gerekenler þöyle özetlenebilir (Hanoðlu, 2014);

• Çayýr ve meralarýn zamansýz, aþýrý ve düzensiz otlatýlmasý engellenmeli, ýslahý üzerinde ciddiyetle durulmalýdýr.

• Meralarýn tespit, tahdit ve tahsis çalýþmalarý bitirilerek münavebeli otlatmaya geçilmelidir.

• Ekim nöbeti içerisinde yem bitkilerine yer verilmelidir. 

• Anýz atýklarý hayvan yemi olarak deðerlendirilmelidir.

• Sertifikalý yem bitkisi tohumu için verilen teþviklere devam edilmelidir

• Yem bitkileri üretiminin artýrýlmasý için hububat ve endüstri bitkileri ile rekabet güçleri artýrýlmalýdýr.

• Yem bitkileri ekiliþ alanlarýný artýrmak için ekiliþ alanlarýna göre desteklerin kademeli olarak artýrýlmasý gereklidir.

• Silajlýk yem bitkisi yetiþtirme ve silaj yapýmý konusundaki teþvikler artýrýlmalýdýr.

• Balya silajý yapýmý gibi yeni kaba yem muhafaza yöntemleri yaygýnlaþtýrýlmalýdýr.

Örgütlenmeye Ýliþkin Sorunlar 

Günümüzde küçükbaþ hayvan üreticilerinin kurduklarý birlikler üyelerini eðitecek, bilinçlendirecek, sorunlarýný dile getirecek düzeyde olmayýp; çoðu devlet desteðiyle ayakta durmaktadýr. 

Küçükbaþ Hayvan Ürünlerine Olan Talebin Düþüklüðü 

Son yýllarda oyun etinin diðer et türlerine göre kolesterol içeriðinin yüksek olduðu, dolayýsýyla kalp damar hastalýðý olan bireyler için uygun olmadýðýna iliþkin görüþler yaygýnlaþmýþtýr. Oysa yapýlan çalýþmalar kolesterol içeriði yönünden çeþitli türlerin etleri arasýnda önemli bir farklýlýk bulunmadýðý ortaya koymuþtur (Ward ve ark., 1995; Chizzolini ve ark., 1999) 

Öte yandan yapýlan çalýþmalar kuzu etinin kalp ve damar dostu olarak nitelendirilen konjuge linoleik yað asidi açýsýndan sýðýr ve kanatlý etlerinden daha zengin olduðu ortaya konulmuþtur. Bu nedenle pek çok geliþmiþ ülkede saðlýklý beslenmenin gereði olarak, kuzu etinin öðün içerisinde yer almasýnýn gerektiði vurgulanmakta, tüketici öðününde sýnýrlý miktarda da olsa kuzu eti bulundurmaya çalýþmaktadýr (Ertuðrul ve ark., 2010). Ancak ülkemizde küçükbaþ hayvan ürünlerine olan talep henüz yeterli düzeyde deðildir. 

Çoban Sorunu 

Meraya dayalý olarak yapýlan küçükbaþ hayvan yetiþtiriciliðinde çobanlar önemli bir görev üstlenmektedir. Ülkemizde köyden kente olan göçün artmasýyla birlikte kýrsalda genç nüfus sayýsý hýzla azalmaktadýr. Kýrsalda kalan gençler ise zor ve zahmetli bir uðraþ olan çobanlýða yeterince ilgi göstermemektedirler (Koyuncu, 2012).

Barýnaklara iliþkin Sorunlar 

Hayvan barýnaklarýnýn tasarýmýndaki temel amaç; hayvanlarý uygun olmayan çevre koþullarýndan koruyarak yüksek verim elde etmek için uygun yaþama ortamý saðlamak, rasyonel bir yemlemeye olanak saðlayarak gerekli iþgücünü minimum seviyeye indirmektir. Ancak ülkemizdeki küçükbaþ hayvan barýnaklarýnýn büyük çoðunluðu hayvan refahýna uygun olmayan ilkel yapýlar olup; bu yapýlarda yüksek verim düzeyindeki hayvanlarýn barýndýrmasý mümkün deðildir.   

Desteklemeye Ýliþkin Sorunlar 

Küçükbaþ hayvan yetiþtiricilerine verilen destekler rakamsal olarak artýrýlmasýna karþýn büyükbaþ hayvancýlýk desteklerine göre düþük kalmýþtýr. Destekler girdi maliyetleri dikkate alýnarak gözden geçirilmelidir.

Türkiye`nin hayvancýlýkta ithalatý her geçen yýl artarken, hayvancýlýk sektörüne yönelik desteklerde ise geçmiþ yýllarda olduðu gibi önemli bir artýþ yapýlmadý. Tam 6 yýldan beri hayvancýlýkta en geniþ kesimi ilgilendiren anaç sýðýr desteði artýrýlmýyor. 2015 yýlýnda da anaç sýðýrda hayvan baþýna yýlda bir kez 225 lira destek verilecek. Hayvancýlýðýn temel hammaddesi olan yem bitkilerinde de hiç bir artýþ yapýlmadý. Bunun yerine çok az sayýda üreticiyi ilgilendiren manda yavrusuna( malak) desteði ilk kez bu yýl uygulanacak. Geçen yýl hayvan baþýna 300 lira olan büyükbaþ besi desteðine bu yýl kararda yer verilmezken, koyun ve keçi baþýna ödenen 20 liralýk destek 2 liralýk artýþla 22 liraya çýkarýldý. Kalkýnma bölgelerinde geçen yýl uygulamaya baþlanan besi desteði ise artýrýlmadý. Güneydoðu Anadolu Projesi (GAP), Doðu Anadolu Projesi(DAP), Konya Ovasý Projesi(KOP), Doðu Karadeniz Projesi(DOKAP) kapsamýndaki illerde besi materyali üreten yetiþtiricilere anaç sýðýr baþýna 350 lira, buzaðý baþýna ise 150 lira destek verilecek. Geçen yýl olduðu gibi en az 300 küçükbaþ hayvaný olana yýlda bir kez 5 bin lira Sürü Yöneticisi(çoban) Ýstihdamý Desteði verilecek. 

KAYNAKLAR 

Ak, Ý., 2013. Hayvan Besleme, Anadolu Üniversitesi, Yayýný No: 2244, Eskiþehir. 

Cengiz, F., Karaca, S., Kor, A., Ertuðrul, M., Arýk, Ý.Z., Gökdal; Ö., 2015. Küçükbaþ Hayvan Yetiþtiriciliðinde Deðiþimler ve Yeni Arayýþlar, Türkiye Ziraat Mühendisliði VIII. Teknik Kongresi, Bildiriler Kitabý-2, 12-16 Ocak 2015, s. 809-837. 

Chizzolini, R., Zanardi, E., Dorigoni V., Ghidini,S., 1999. Calorific value and cholesterol content of normal and low-fat meat and meat products, Trends in Food Science & Technology 10: 119-128. 

Ertuðrul, M., Dellal, G., Soysal, Ý., Elmacý, C., Akýn, O., Arat, S., Barýtçý, Ý., Pehlivan, E., Yýlmaz, O. 2009. Türkiye Yerli Koyun Irklarýnýn Korunmasý, U. Ü. Zir.Fak. Der.23 (2): 97-119. 

Ertuðrul, M., Savaþ, T., Dellal, G., Taþkýn, T., Koyuncu, M., Cengiz, F., Dað, B., Koncagül, S., Pehlivan, E. 2010. Türkiye Küçükbaþ Hayvancýlýðýnýn Ýyileþtirilmesi, Ziraat Mühendisliði VII. Teknik Kongresi, s. 667-685,11-15, Ankara. 

FAOSTAT, 2012. Dünya Hayvansal Üretim Ýstatistikleri. http://faostat.fao.org/site/569/default.aspx#ancor 

FAOSTAT, 2013. Türlere Göre Dünya Hayvan Varlýðý Ýstatistikleri. http://faostat.fao.org/site/573/default.aspx#ancor  

Hanoðlu, H., 2014. Türkiye`de Meralar ve Kaliteli Kaba Yem Üretimi. Tarým ve Mühendislik Dergisi, Sayý: 107, s. 14-19. 

Kayhan, M. 2012. Hayvansal Üretimdeki Geliþmeler. Son 10 yýlda Türkiye Tarýmý Sempozyumu, Ege Üniversitesi- Ýzmir, 10.01.2012 

Koyuncu, M., 2012. Küçükbaþ Hayvan Yetiþtiriciliðinin Anahtarý "Çoban", http://turkiyekoyunkeci.org/dosya/570K%C3%BC%C3%A7.%20Hay.%20Yt%C5%9F.%20Anhtr.%20%C3%87OBAN%20MEHMET%20KOYUNCU.pdf 

TÜÝK, 2014a. Bitkisel Üretim Ýstatistikleri, Tarým ve Orman Alanlarý, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1001  

TÜÝK, 2014b. Dýþ Ticaret Ýstatistikleri Veri tabaný, http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/menu.zul   

TÜÝK, 2014c. Hayvansal Üretim Ýstatistikleri, Canlý Hayvan Sayýlarý ve Hayvansal Ürünler. http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1002 

Ward, C.E., Trent, A., Hildebrand, J.L., 1995. Consumer perceptions of lamb compared with other meats. Sheep and Goat Res. J. 11: 64-70. 

Ekber Yýldýrým, A.,Tarým Dünyasýndan 2015 tarým destekleri /Hayvancýlýkta artýþ yok, bakliyatta yüzde 100 var.06.02.2015