"K�RESELLE�EN" P�YASA, YOKSULLA�AN K�YL�

Anasayfa
Liste
"K�RESELLE�EN" P�YASA, YOKSULLA�AN K�YL�

"K�RESELLE�EN" P�YASA, YOKSULLA�AN K�YL�

GENEL MERKEZ ( )
30.06.2008 (Son G�ncelleme: 30.06.2008 18:40:53)

G�khan G�NAYDIN ⁽¹⁾

K�rsal sosyolojinin �arp�k kapitalizm ekseninde bi�imlendi�i T�rkiye‘de; tar�m sekt�r�n�n yetersiz - bozuk alt yap�sal �zellikleri, gizli i�sizli�in kayna�� olu�u, �retici �rg�tlenmesinin "yok"lu�u ve pazarlama kanallar�n�n arac�ya rant sa�lamaya y�nelik yap�s�, T�rkiye tar�mc�s�n� y�llard�r �retti�ine sahip ��kamaz - s�m�r�ye a��k ve say�ca �oklu�una kar��n siyasalar� belirleyen de�il siyasalardan etkilenen bir konumda tutmaktad�r.

1980 sonras� s�re�te T�rkiye tar�m sekt�r�nde ekonomik - sosyolojik d�n��m�n irdelenmeye �al��laca�� makale kapsam�nda, ba�lang�� olarak tar�m sekt�r�n�n T�rkiye sosyolojisi ve ekonomisindeki konumlan�� ile sekt�r�n altyap�sal �zelliklerine temel �izgileri ile bakmakta yarar vard�r.

***

Sosyolojik bir analize n�fus hareketleri �nemli ipu�lar� sa�lar. ��phesiz T�rkiye‘de ger�ekle�en n�fus hareketlerinin ba�at nedeni, sava�lar ve bunlar�n do�urdu�u etnik - politik - ekonomik etkenlerdir. Bununla birlikte, "ola�an" ve ola�an�st� d�nemleri bir b�t�n kabul ederek s�reklilik - kopu� temsil eden y�llar� saptamaya odakl� bir analiz, k�r - kent ili�kilerindeki k�r�lma noktalar�n�n T�rkiye‘nin temel d�n��m y�llar�na denk geldi�ini ortaya koymaktad�r.

SAYIM YILLARI	KIRSAL N�FUS		KENTSEL N�FUS		GENEL N�FUS
SAYIM YILLARI	SAYI (milyon)	ORAN (%)	SAYI (milyon)	ORAN (%)	SAYI (milyon)	N�FUS ARTI� ORANI (%)
1927	10.3	75.8	3.3	24.2	13.6	-
1940	13.4	75.6	4.3	24.4	17.8	1.96
1950	15.7	75.0	5.2	25.0	20.9	2.17
1960	18.8	68.1	8.8	31.9	27.7	2.85
1970	21.9	61.6	13.6	38.4	35.6	2.52
1980	25.0	56.1	19.6	43.9	44.7	2.07
1985	23.7	47.0	26.8	53.0	50.6	2.49
1990	23.1	41.0	33.3	59.0	56.4	2.17
1997	22.1	35.3	40.6	64.7	62.8	1.53

Kaynak : www.die.gov.tr

�izelgenin analizinde �ne ��kan sonu�lar ��yle �zetlenebilir; Yetmi� y�ll�k s�re� i�erisinde n�fus yakla��k 5 kat artm��t�r. 1927‘de her 4 ki�iden yaln�zca biri kentlerde ya�arken, 1997 y�l�nda T�rkiye‘nin kentsel n�fusunun toplam n�fusa oran� % 65‘ler d�zeylerine ula�m��t�r. N�fus hareketlerinde iki �nemli de�i�im tarihi olarak 1950 ve 1980 y�llar� �ne ��kmaktad�r. Cumhuriyet‘in ba��nda % 75 d�zeyinde olan k�rsal n�fus 1950‘lere kadar sabit kald�ktan sonra, kentlere do�ru hareketlenmeye ve bu ba�lamda oransal olarak azalmaya ba�lam��, 1980 sonras� ise bu hareketlilik k�r n�fusunun mutlak azalma e�ilimine girmesiyle bir g�� dalgas�na d�n��m��t�r. T�rkiye‘de ilk kez 1980-1985 d�neminde k�rsal n�fus mutlak olarak azalmaya ba�lam��t�r.

Son y�llarda tekelle�mi� medyan�n "inkar edilemez katk�lar�" ile ya�an�lan bilin� kaymas�, toplumu ya�am prati�ini tan�mlayamaz �ekle d�n��t�rm��t�r. Hemen s�yleyelim, "yeni" oldu�u savlanan k�reselle�me olgusu asl�nda emperyalizmin d�n��m�n� temsil etmektedir ⁽²⁾, �al��ma temelini bu d�n��m�n �zerine kurgulamaktad�r. 1950‘ler ve 1980‘ler, T�rkiye‘nin siyasal ve ekonomik anlamda bir �nceki d�nemden kopu� tarihleri olup, son tahlilde kapitalizmin d�nyadaki d�n��m�ne yerel �l�ekte uygun yan�tlar �retme niteli�ini ta��ma konusunda ortakla�maktad�rlar. ⁽³⁾ Bununla birlikte, k�yl�l�� ve tar�m� etkileme bi�imleri olduk�a farkl�d�r.

1950 y�l�, T�rkiye‘nin �kinci Payla��m Sava�� sonras� kurulan Bretton Woods sistemine uyum sa�lama sanc�lar�n� yans�t�r. De�i�im siyasal temelini, yeni rejimin "modernlik projesine" katamad�� k�yl�n�n, �nemli oranda yoksulla�mas�n�n etkisiyle, sisteme yabanc�la�mas�ndan alm��t�r. Geni� bir muhalif ittifak�n deste�ini alan iktidar�n, temel taban�n� olu�turan k�yl�ye kaynak aktarma konusundaki �abalar�, kurulan yeni d�nya d�zeninde bir �evre �lke olarak konumlanan T�rkiye‘ye bi�ilen "yeni" rol ile �ak��t�. Zor g�nlerde kurgulanan sanayile�me hedefi terk edildi, T�rkiye ekonomisinin temeline tar�m oturtuldu. "Sava��n nimeti" olan trakt�r d��al�m�na ko�ut olarak, tar�m yayg�n ve h�zl� bir geli�me s�recine girdi; ancak toprak reformunu yap(a)mam�� ve altyap�s� son derecede yetersiz olan T�rkiye tar�m�n�n t�kanmas� uzun s�rmedi. Bu ba�lamda, 1950‘li y�llarda g�r�len kente do�ru hareketlenme, mekanizasyon art��n�n tar�msal i�g�c� �zerindeki etkileri ve d�� kaynak kullan�larak yap�lan yat�r�mlar�n �s�nd�rd�� ekonomi ile a��klanabilir.

1980‘li y�llara ili�kin analiz, �al��man�n ilerleyen b�l�mlerinde ayr�nt�l� olarak yap�lacakt�r. Burada �unu s�ylemekle yetinebiliriz: 24 Ocak kararlar� ve bu kararlar�n uygulan��na uygun zemin haz�rlamaya odakl� 12 Eyl�l askeri rejimi ve arkaik yap�lar�, bir �nceki kopu�tan farkl� olarak, t�m emek kesimi i�in oldu�u kadar T�rkiye tar�m� ve k�yl�s� i�in de olduk�a zor y�llar� beraberinde getirmi�tir. S�re� �rg�ts�z k�yl�y� "organize" sermaye ile kar�� kar��ya b�rakm��, T�rkiye k�rsal�ndaki yoksullu�u derinle�tirmi� ve k�r�n ��z�lmesini do�urmu�tur. Bu durum, tam da sistemin d�nemsel gereksinimine uygun olarak, ucuz ve s�rekli i�g�c� kayna�� olan eski k�yl�y�, sanayi kentlerinin varo�lar�na y��m��t�r.

Genel ekonomi i�inde tar�m�n yerine bak�ld��nda, yukar�daki d�nemlemeye �ok ta ko�ut olmayan bir �izginin varl��ndan s�z edilebilir. 1920‘li y�llar�n ba��nda Gayri Safi Milli Has�la‘n�n yakla��k % 45‘i tar�mdan elde edilirken, yar�m y�zy�l sonra, 1960‘lar�n sonunda bu oran hala % 40‘lar d�zeyinde idi. �zleyen on y�ll�k s�re�te h�zl� bir d��me ile 1980 y�l�nda % 25 olan tar�m�n GSMH‘daki pay�, 2000‘li y�llar�n ba��nda % 13 d�zeyine kadar gerilemi�tir.

Teorik olarak, ulusal ekonomiler g��lendik�e, b�y�yen GSMH i�erisinde tar�m�n pay� g�reli olarak azal�r. Bunun nedeni, tar�mda yarat�lan katma de�erin, di�er sekt�rlere oranla daha d��k olmas� ile a��klan�r. T�rkiye GSMH‘s�n�n son 30 y�ll�k de�i�iminde, bu ger�eklik etken olmu�tur. Bununla birlikte, 1980‘li y�llardan itibaren tar�m�n geli�me h�z�n�n gerilemesi ve baz� y�llarda negatif b�y�me rakamlar�n�n kaydedilmesi, yukar�daki verilerin ortaya ��kmas�nda �nemli rol oynam��t�r. Ayn� d�nemde sanayiinin de istenen geli�meyi g�sterememesi, T�rkiye‘nin �retimden kopu�una i�aret etmektedir. 1970 sonras� 30 y�l� a�k�n s�rede; tar�m�n GSMH‘ya katk�s� % 40‘lar d�zeyinden % 13‘ler d�zeyine inerken, sanayiinin GSMH‘ya katk�s� % 17 d�zeyinden % 24 d�zeyine y�kselebilmi�tir.

�stihdam�n sekt�rel da��l�m�n�n de�i�imi ise, di�er iki �l��t ile kar��la�t�r�ld��nda, daha az de�i�ken bir durum sergilemektedir. 2002 Y�l� IV. D�nem verilerine g�re, T�rkiye‘de istihdam�n % 33.5‘una tar�m kaynakl�k etmektedir. Buna kar��l�k sanayi istihdam d�zeyi, ancak % 18.9 dolay�ndad�r. ⁽⁴⁾ K�rsal n�fus, "kentle�menin" geli�imi, genel ekonomi ve istihdam i�inde tar�m sekt�r�n�n pay�na ili�kin veriler birlikte de�erlendirildi�inde, T�rkiye tar�m�n�n bar�nd�rd�� at�l istihdam d�zeyine ili�kin kestirimlerde bulunmak kolayla�maktad�r.

Kriz d�nemleri, bu yap�y� olanca ��plakl�� ile ortaya koymaktad�r. 2001 sonu ve 2002 ba�lar�nda �lkenin ya�ad�� iki b�y�k ekonomik krizden sonra genel istihdam d�zeyinde �nemli daralmalar ya�an�rken; yaln�zca tar�m sekt�r�n�n istihdam d�zeyi y�kselmi�tir. Bunun, sekt�rdeki bir canlanma ile ilgili olmad�� a��kt�r.

Konu ile ilgili bir ba�ka �nemli geli�me de, sekt�rdeki kad�n istihdam� ile ilgilidir. Tar�m sekt�r�, kad�n i�g�c�n�n en yo�un oldu�u sekt�r konumundad�r. 1999 y�l� verilerine g�re kad�nlar�n %72.2.‘si tar�m kesiminde �al��maktad�r. 1990 - 2000 y�llar� aras�nda kad�n istihdam�nda % 34‘ten % 28‘e olmak �zere % 6‘l�k bir daralma olmas�na kar��n, ayn� zaman diliminde tar�m istihdam�ndaki kad�n pay� % 49‘dan %49.2‘ye y�kselmi�tir. Bu sonu�, "tar�m�n feminizasyonu" olarak nitelenmektedir.

Tar�m�n kad�nsalla�mas�, ⁽⁵⁾ genel olarak emek s�m�r�s� i�inde kad�n eme�i s�m�r�s�n�n "ayr�cal�kl� konumuna" i�aret etmektedir. K�rdan kente g��, erkekler i�in i�g�c�ne kat�l�mda k��k bir d��e neden olurken, kad�nlar�n neredeyse tamam�n�n i�g�c� d��nda kalmas� sonucunu do�urmaktad�r.Tar�m sekt�r� ise, emek yo�un ve az getiri sa�layan �zellikleri ile �ncelikle erkek i�g�c� taraf�ndan terk edilen bir �retim alan� olma �zelli�i ta��maktad�r. Bu sonu�, "tar�m�n kad�nsalla�mas�" n�n, kad�n eme�inin giderek daha �ok s�m�r�ye a��k hale gelmesine ili�kin bir kavramsalla�t�rma oldu�unu ortaya koymaktad�r.

80 binin �zerinde k�y ve k�y alt� yerle�mede 15 milyon ve 2300‘e yak�n kasabada 7.5 milyon ki�i olmak �zere, T�rkiye k�rsal y�netim s�n�rlar� i�inde yakla��k 22.5 milyon ki�i ya�amaktad�r. 2001 D�E verilerine g�re, t�m k�yler ve n�fusu 25.000‘den az olan il ve il�e merkezlerinde toplam 6.2 milyon hane bulunmakta olup, bunun 4.1 milyonu tar�msal faaliyette bulunmaktad�r. Ba�ka bir deyi�le, T�rkiye k�rsal�nda bulunan hane halk� say�s�n�n % 66‘s� tar�msal faaliyetlerden ge�imini sa�lamaktad�r.

N�fusu 2000‘in alt�ndaki yerle�im yerlerinde tar�msal i�letmeler d��ndaki i�letmelerin yar�s�ndan �o�unun bakkal (29.12) ve kahvehanelerden (%21.24) olu�mas�, k�rsal yap�daki �retim g�c�n�n tar�m a��rl�kl� olu�unu a��k�a ortaya koymaktad�r.

T�rkiye‘de tar�msal i�letme b�y�kl��ne g�re i�letme say�lar� ve i�letmelerin tasarrufunda bulunan arazi miktar�n� g�sterir �izelge, k�yl�l�k ve sosyal stat� ili�kileri a��s�ndan incelenebilir duruma getirildi�inde, a�a��daki �zet �izelge ortaya ��kmaktad�r.

A. ��letme say�s� B. Arazi (dekar)

			T�RK�YE
		Say�sal	%
��letme B�y�kl�kleri (da)	A	3 966 822	100
	B	234 510 993	100
Yoksul k�yl�ler 50‘ den az	A	2 659 738	67
	B	51 889 612	22
K��k k�yl�ler 50 - 99	A	713 149	18
	B	46 750 693	20
orta k�yl�ler 100 - 499	A	557 097	14
	B	95 704 065	40
Zengin k�yl�ler 500 - 999	A	24 201	0.6
	B	14 982 493	6
Top,a�as� / kapitalis.tpr.sah. 1000 - +	A	12 637	0.40
	B	25 184 130	12

Kaynak: www.die.gov.tr verilerinden yararlan�larak olu�turulmu�tur.

Yukar�daki �izelgede, k�yl�leri sahip olduklar� tar�m i�letmesi b�y�kl��ne g�re tasnif etmektedir. Elbette bu s�n�fland�rma, yaln�zca toprak m�lkiyeti baz�nda yap�lamaz, tar�msal yap�y� sarmalayan di�er ili�kilerde analize dahil edilmelidir. Bununla birlikte, m�lk sahipli�inin, di�er ili�kilerde de g�� sa�lay�c� oldu�u kabul�nden yola ��karak, verilere dayanan bir s�n�flama �al��mas�n�n yap�labilece�i d��n�lmektedir.

1991 y�l� tar�m say�m� sonu�lar�na g�re, T�rkiye‘de, bitkisel ve hayvansal �retim faaliyetleri ile u�ra�an 4.091.000 "tar�m i�letmesi" bulunmaktad�r. Bu say� 1950‘de 2,5 milyon, 1980‘de 3,6 milyon idi. De�i�im, par�alanma s�recinin artarak s�rd��ne i�aret ediyor.

�izelgeden de izlenece�i �zere, T�rkiye‘de tar�msal i�letme ba��na 59 dekar arazi d��mektedir. 100 dekardan az topra�a sahip yoksul ve k��k k�yl�lere ait i�letme say�s�, �lkedeki toplam i�letme say�s�n�n % 85‘i ve bunlar�n sahip oldu�u arazi toplam arazinin % 42‘si oran�ndad�r. Orta ve zengin k�yl�ler T�rkiye‘de toplam i�letme say�s�n�n % 15‘ine sahip ve toplam arazinin % 46‘s�na sahiptir. 500 dekardan b�y�k i�letmelerin say�sal oran� % 1 iken, bu i�letmeler toplam tar�m arazisinin % 17‘sine sahiptirler. Yine bu kapsamda olmak �zere; 4.091.000 tar�m i�letmesinden 102.000‘inin hi� topra�� bulunmamaktad�r.

Bu temel altyap� �zerinde, �rg�ts�z bir k�yl� yap�s� bulunmaktad�r. En yayg�n �rg�tlenme bi�imi kooperatif�iliktir. T�rkiye‘de halen kurulu bulunan 10.095 adet Tar�m Kredi, Tar�m Sat��, T�t�n Tar�m Sat��, Tar�msal Kalk�nma, Pancar Ekicileri, Sulama ve Su �r�nleri Kooperatiflerinin �ye say�s� 5 milyona yakla�maktad�r. Ancak nicelik a��s�ndan ula�t�� b�y�kl�klere kar��n, kooperatif�ili�in �retici k�yl� hak ve ��karlar�n� koruyan - geli�tiren bir etkinli�e ula�t�� s�ylenemez.

Bu �er�evede k�yl� �retti�i �r�n�n�n katma de�erine sahip ��kamayarak �retim sarmal�na yabanc�la�makta; t�ketici ise g�da �r�nlerine her ge�en g�n daha y�ksek bedeller �demektedir. S�re�, yaln�zca bir avu� arac�ya y�ksek rantlar sa�lamaktad�r.

T�rkiye‘de tar�msal i�letmelerin yukar�da �zetlenen irrasyonel yap�s�, bunlardan �o�unun �z t�ketime y�nelik olarak �retimde bulunmas�na yol a�maktad�r. Tar�msal i�letmelerin pazara y�nelik olarak �rettikleri �r�nlerin pazarlamas�nda rol almalar�, konumland�klar� co�rafi b�lgeye, �rettikleri �r�n�n �e�idine, finansman kapasitelerine ve pazar�n durumuna ba�l� olarak de�i�mektedir.

Hasat d�neminde �ok miktarda �r�n�n pazara ��kmas�, �r�n �e�idine g�re de�i�en depolama olanaklar�n�n yetersizli�i, �reticinin i�inde bulundu�u finansman olanaklar�n�n yetersizli�i, hasat d�neminde fiyatlar�n d��mesine ve �reticilerin �nemli miktarlarda gelir kayb�na u�ramas�na neden olmaktad�r. Bu d�nem i�erisinde �r�n sat�n alarak depolayabilen ya da pazarlama kanallar�nda �r�ne el koyan arac� kesimler ise, sistemden hak etmedikleri bir kazan� elde etmektedirler.

Pazara y�nelik olarak meyve- sebze gibi �abuk bozulan tar�m �r�nlerini �reten tar�m i�letmeleri, �r�nlerini �o�u zaman tarlada arac�lara satmaktad�rlar. Son d�nemlerde, T�rkiye �ap�nda �rg�tlenmi� hipermarket zincirlerinin de, arac�lar� ile �retici tarlas�ndan �r�n toplad�klar� g�zlenmektedir. Bu durum, �reticinin �r�n�n�n d��k bedellerle ve vadeli �demelerle elinden al�nmas� anlam�n� ta��maktad�r. Manavlar� da devreden ��karan sistem, yaln�zca b�y�k sermaye gruplar�n�n sistemi s�m�rmesine izin verecek �ekilde yap�lanmaktad�r.

B�y�k kentlere ula�an taze meyve sebzenin ise hemen tamam�, toptanc� halleri ve bu yap� i�erisinde konumlanm�� olan, say�lar� 3.000‘i a�mayan komisyoncular arac�l��yla pazarlanmaktad�r. K�yl�n�n �r�n�n� kentlerde serbest�e pazarlamas� b�ylece yasaklanmakta, �r�n�n bol oldu�u d�nemlerde kentlere mal giri�i engellenerek - girenler imha edilerek fiyatlar�n y�ksek d�zeyleri korunmaktad�r !

Kooperatif yap�n�n geli�memi� oldu�u T�rkiye‘de, borsalar da k�yl�n�n eme�inin s�m�r�lmesine hizmet eden yap�lar olarak �ekillenmektedir.

Bir ba�ka tar�m �r�n� pazarlama arac� olan K�T sistemi (Hububatta Toprak Mahsulleri Ofisi, �eker pancar�nda T�rkiye �eker Fabrikalar� Anonim �irketi, t�t�n, tuz ve alkolde Tekel, �ayda �ay-kur) ise, uygulanan Ortodoks mali politikalar sonucunda bask�lanan fiyatlar nedeniyle i�levlerini yitirmi�ler ve �zelle�tirmeye haz�r hale getirilmi�lerdir...

B�t�n bu veriler �zetlendi�inde, T�rkiye k�rsal�n�n ve tar�m sekt�r�n�n foto�raf� ��yle g�r�lebilir; 21. y�zy�l ba��nda, kentle�me oran� % 65 olan T�rkiye‘nin GSMH‘n�n % 13‘� tar�mdan elde edilirken, istihdam�n % 34‘�ne tar�m kaynakl�k etmektedir. 1980 sonras� izlenen siyasalarla yoksullu�u derinle�en T�rkiye k�yl�s�, kendi i�inde de s�n�f ve katmanlardan olu�maktad�r. K�yl�n�n �ok b�y�k bir b�l�m�, ya topraks�z ya da i��ilik - ortak��l�k gibi ili�kilere girmeden kendisini yeniden �retemeyecek �l��de topra�a sahiptir. T�rkiye k�yl�s� �rg�ts�zd�r, arac�lar�n egemenli�indeki pazarlama kanallar�nda �r�n�ne sahip ��kamamaktad�r. Sekt�rde emek s�m�r�s� (d��ar�dan ya da kendi eme�ini s�m�r�) bask�n bir yap� olup, kad�n eme�i en �ok s�m�r�len emek �e�idini olu�turmaktad�r.

***

Kapitalizmin �evre �lkelerinin izledikleri siyasalar�n, yerel analizlerle yetinilerek a��klanmas� olanaks�zd�r. Bu ba�lamda T�rkiye, yar�m y�zy�l� a�k�n bir s�redir kapitalizmin d�n��m�ne ko�ut yan�tlar �retmeye y�nelik bir yap� ta��yor. Bu yap� i�inde merkez �lkeler, D�nya Bankas�, IMF ve DT� arac�l��yla, 1945‘lerden beri T�rkiye tar�m piyasalar� �zerinde etkili oluyor...

Bununla birlikte, tar�m kesiminin istikrar programlar� kapsam�na do�rudan girmesi, 24 Ocak 1980 s�reci ile ba�lam��t�r. 1980‘li y�llar d�nya ekseninde kapitalizmin Keynesgen siyasalardan neoliberalizme d�n��ne ko�ut olarak, T�rkiye‘nin, "m�kemmel bir kurgu ve h�z" ile ithal ikameci siyasalar� terk edi�ine i�aret eder.

24 Ocak 1980 kararlar�, tipik bir IMF istikrar politikas� paketi ile D�nya Bankas� yap�sal uyum program�n�n t�m unsurlar�n� i�ermektedir: deval�asyon, K�T zamlar�, fiyat denetimlerinin kald�r�lmas�, siyasalar�n de�i�tirilmesi... 24 Ocak kararlar� ve bu kararlar�n uygulanabilmesine elveri�li zemin haz�rlamaya odakl� 12 Eyl�l askeri rejimi ile onun arkaik yap�lar�, T�rkiye tar�m� ve k�yl�s� i�in olduk�a zor y�llar kurgulad�. K�yl�n�n �r�n�n�n pazarlama ve fiyat garantisini olu�turan, girdi deste�i sa�layan tar�msal K�T‘ler h�zla �zelle�tirildi, tar�msal kamu y�netimi da��t�ld�, destekleme kapsam� daralt�ld�, tar�msal �r�n fiyatlar� bask�land�, i� ticaret hadleri Cumhuriyet d�neminde g�r�lmemi� �l��de tar�m�n aleyhine d�nd�. �� ticaret hadleri, 1976-‘79 y�llar� 100 kabul edildi�inde, 1988 y�l�nda % 53‘e d��t�, ba�ka bir ifadeyle % 47 tar�m aleyhine d�nd�.. 1929 D�nya buhran� ve onu izleyen d�nemde ayn� oran�n % 27 olmas�, d�nemin tar�ma olan etkisini b�t�n a��kl�� ile ortaya koymaktad�r. S�re� T�rkiye k�rsal�ndaki yoksullu�u derinle�tirdi ve k�r�n ��z�lmesini do�urdu. Bu durum, tam da sistemin d�nemsel gereksinimine uygun olarak, ucuz ve s�rekli i�g�c� kayna�� olan eski k�yl�y�, kentlerin varo�lar�na y��d�.

On y�ll�k bir uygulaman�n ard�ndan, ucuz eme�in sa�lad�� "kar��la�t�rmal� �st�nl�k" lerden yararlanarak, katma de�eri d��k tar�msal hammaddeler ya da tar�ma dayal� ilkel sanayi mallar�n�n sat�m� ile arzulanan oranda d�viz geliri elde etmek ve d�� ticaret dengelerini d�zenlemenin olanaks�zl�� anla��ld� ⁽⁶⁾. Bu geli�me, ��phesiz bir "s�rpriz" de�ildi, 1960‘l� ve 70‘li y�llarda yap�lan bir�ok teorik ve ampirik iktisat �al��mas�, e�itsiz de�i�imin az geli�mi� �lkeler aleyhine olan sonu�lar�n� ortaya koymaktad�r. ⁽⁷⁾ Bunun �zerine 1989 y�l�nda 32 say�l� karar ��kart�larak, d�viz getirme misyonu finans kapitale devredildi. Bu, bankac�l�k kesimini kamudan beslenen bir asalak �ekline, T�rkiye‘yi de tam anlam�yla rant ekonomisine d�n��t�rd�. ⁽⁸⁾

Casino kapitalizminden en olumsuz etkilenen sekt�r, ��phesiz tar�md�r. Finans kapitalin kamu kaynaklar�n� s�m�rmesine dayal� sistemde, �retim sarmal�ndaki para ilk �nce, en az getirisi olan alandan �ekilir. Bu ortamda, kaynak geri d�n��n�n h�z ve miktar olarak en yava� - en az oldu�u tar�m yat�r�mlar� (kamusal ve �zel) durdu, tar�m sekt�r� i�i s�n�f konumlanmalar�nda, kaynak aktar�m olana�� bulunan t�m �geler h�zla tar�mdan �ekildi. Ancak tar�m i��ili�i ve k��k m�lkiyet yap�s�n�n k�rsal alana mahkum etti�i b�y�k bir k�yl� kitlesi, yoksullu�u derinle�irken, kendi eme�ini daha �ok s�m�rme yolu ile kendini yeniden �retme olanaklar�n� arad�.

1990 - 2000 aras� d�nemde, �� konunun alt�n� �izmekte yarar g�r�yorum. Bunlardan birincisi, 1990 - 1994 y�llar� aral��nda, T�rkiye‘de eme�in b�l��m ili�kilerindeki pay�n�n g�reli olarak artmas�d�r. Bu sonu�, maden i��ilerinin ba�latt�� direni� ve eylemlilik sonucu ortaya ��km��, bu ortamda i� ticaret hadleri de tar�m lehine geli�mi�tir. Bu durum, T�rkiye‘de i��i ve k�yl� hareketinin kader birli�ini ortaya koymaktad�r. �kinci konu, 1994 krizidir. Sermayenin merkezile�mesi ve k�sa s�reli sermaye hareketlerinin kural tan�maz bir h�z kazanmas�, bir�ok az geli�mi� �lkede oldu�u gibi, T�rkiye ekonomisini de yap�sal krizler ile kar�� kar��ya b�rakmakta ve kriz d�nemleri adeta sermayenin emekten r�van� ald�� y�llar olmaktad�r. Harcama azalt�c� - kayd�r�c� siyasalar, emek gelirlerini bi�mek ile i�e ba�lamaktad�rlar. Bu ba�lamda, 1994 krizi sonras� desteklemeye konu olan tar�msal �r�n say�s� 26‘dan 9‘a (hububat �r�nleri, �eker pancar�, ha�ha� ve t�t�n) d��r�lm��t�r. ��nc� olarak ta, D�nya Ticaret �rg�t� kapsam�nda imzalanan Tar�m Anla�mas� ve AB ile imzalanan G�mr�k Birli�i, tar�m�n ��k��ne temel te�kil eden metinler olmu�lard�r.

1 Ocak 1994 tarihinde y�r�rl��e giren Uruguay Turu Tar�m Anla�mas�, ⁽⁹⁾ tar�m sekt�r�nde liberalizasyonu d�nya genelinde uygulamaya sokan ve DT�‘ne �ye �lkelerin imza koydu�u bir uluslararas� anla�ma olmas�na kar��n; geni� anlamda ABD ve AB‘nin gereksinimlerine uygun d�zenlemeler i�ermektedir. Anla�man�n genel olarak �lkelerin tar�m sekt�r�ne verdikleri i� desteklerin indirgenmesi, s�bvansiyonlu d��sat�m miktar�n�n azalt�lmas�, i� pazarlar� koruyucu �nlemlerinin ortakla�t�r�larak d�zeyinin indirgenmesi, sa�l�k ve bitki sa�l�� nlemlerinin d�nya genelinde uyumla�t�r�lmas� ba�l�klar� alt�nda getirdi�i d�zenlemeler, az geli�mi� / geli�mekte olan �lke grubunun tar�mlar�nda ba��ml� yap�lar olu�turmakta ve d��sat�mda rekabet �st�nl�� olan �lkelerin d�nya pazarlar�ndaki etkinliklerini art�rmaktad�r.

DT� Uruguay Turu Anla�mas�‘n�n, T�rkiye �zerinde - �imdilik - �ok �nemli bir etki do�urdu�u s�ylenemez. DT�‘ne kote edilen veriler, T�rkiye‘yi zorlay�c� bir indirim y�k�ml�l�� yaratmam��t�r.

Bununla birlikte, Anla�ma h�k�mleri, "reform savunucular�na" �nemli bir arg�man arma�an etmi�tir: D�nya tar�m politikalar�n�n y�n� liberalizasyona do�rudur ve T�rkiye bir an �nce bu de�i�ime ayak uydurmal�d�r! Liberalizasyon s�recinin y�r�t�c�s� olan ABD‘de Bush y�netiminin olu�turdu�u �iftlik Yasas� (Farm Act) arac�l��yla tar�m�na, gelecekteki 10 y�lda 70 milyar $ ilave destek kurgulamas� bir yanda dururken, "yerel neoliberaller" tar�m desteklerinin kapsam�n�n radikal bir �ekilde daralt�lmas� ve tar�m�n serbest piyasa kurallar�na tabi tutulmas� gerekti�ini savundular. Do�rudan gelir deste�inin mutlaka �retimden ba��ms�z olmas�, girdi deste�inin t�m�yle elemine edilmesi gerekti�i .., bu kapsamda y�llard�r ileri s�r�lmekte ve kamuoyu manip�le edilmektedir. Bu ideolojik sald�r� kar��l�ks�z kalmam��, her iki alanda da �lke "reform" ger�ekle�tirmi�; girdi destekleri t�m�yle kald�r�larak yerine �retimden ba��ms�z (decoupled) Do�rudan Gelir Deste�i uygulamalar�na ge�ilmi�tir. Bununla birlikte, Anla�ma kapsam�ndaki ger�ekler �ok farkl�d�r. �ncelikle, anla�man�n "de minimis"⁽¹⁰⁾ h�km� gere�i, T�rkiye i� desteklerinde bir indirim y�k�ml�l�� alt�nda de�ildir ve i� destek kompozisyonunu diledi�i gibi �ekillendirebilir. Bu kapsamda, DGD‘nin DT� kurallar�ndan do�an bir "�retimden ba��ms�z olma" zorunlulu�u yoktur. Ayr�ca Anla�ma, �lkelerin az geli�mi� b�lgelerindeki yoksul �reticilerine girdi deste�i verebilece�i h�km�n� de ta��maktad�r.

Buna kar��l�k, liberalizasyon d�zeyinin y�kseltilmesi amac�yla, DT� kapsam�nda s�rd�r�lmekte olan "ileri Tar�m M�zakereleri", az geli�mi� / geli�mekte olan �lkelerin tar�msal yap�lar�n� k�rmaya y�nelik yeni �nlemler geli�tirmektedir.

1 Ocak 1996 tarihinde y�r�rl��e giren AB G�mr�k Birli�i Anla�mas�‘nda, temel olarak tar�m �r�nleri kapsam d��nda b�rak�lm�� olmakla birlikte, i�lenmi� tar�m �r�nleri kapsama al�nm��t�r. S�z� edilen kapsam belirleme, T�rkiye‘nin rekabet �st�nl�� olan sal�a - meyve suyu gibi �e�itli alanlar� d��lam��t�r. Bu yap� alt�nda AB ile yap�lan d�� ticarete ili�kin veriler, GB Anla�mas�‘n�n mevcut ticaret dengelerini h�zla AB lehine bozdu�unu g�stermektedir.

Bununla birlikte, tar�m siyasalar�nda olu�turulan radikal de�i�iklikler, 2000‘li y�llarla birlikte ba�layan s�re�te IMF ve D�nya Bankas� ile yap�lan anla�malardan kaynaklanmaktad�r. Ancak "Bretton Woods sisters" lar�n rahat �al��abilmesi i�in, �ncelikle tar�msal kamu y�netiminin da��t�lmas� gereklidir.

***

IMF ve D�nya Bankas�‘na yeniden d�nmek �zere, bu noktada, T�rkiye‘de tar�msal kamu y�netiminin da��t�lma - i�levsizle�tirilme - tasfiye edilme s�recine ili�kin bir parantez a��lmas�nda yarar vard�r. S�re� �� a�amal� olarak analiz edilebilir; (i) Birinci a�amada, 1984 tarihli "reorganizasyon" ile Tar�m Bakanl��‘n�n hemen t�m kurmay birimleri (Ziraat ��leri, Zirai M�cadele, Hayvanc�l�� Geli�tirme, G�da ��leri, Veteriner ��leri, Su �r�nleri, Toprak-Su Genel M�d�rl�kleri) da��t�lm��t�r. S�re�, tar�mdaki etkin kamu y�netimini k�rm��t�r. (ii) �kinci a�amada Tar�m Bakanl��‘n�n y�netim g�c�ndeki a��nmaya ko�ut olarak, T�rkiye‘deki kamu �rg�tlenmesinin di�er birimleri de tar�m y�netiminde s�z sahibi olmu�lar, g�revler ve yetkiler �e�itli kurulu�lar aras�nda (Bakanlar Kurulu, Y�ksek Planlama Kurulu, Para Kredi ve Koordinasyon Kurulu, Tar�m ve K�yi�leri Bakanl��, Sanayi ve Ticaret Bakanl��, Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl��, Devlet Bakanl�klar�, Hazine ve D�� Ticaret M�ste�arl�klar�, Merkez Bankas�, Ziraat Bankas� ..) da��t�lm��t�r. Bu da��t�mda yeterince net belirlenemeyen g�revler yetki �at��mas�n� da beraberinde getirmi�, bu yap�n�n �zerine eklenen e�g�d�m yetersizli�i ise tar�m y�netiminin etkisizli�ini ve tar�m�n sahipsizli�ini per�inlemi�tir. (iii) ��nc� a�amada ise Y�neti�im (governance) ⁽¹¹⁾ ilkesinin etkileri T�rkiye‘ye ve tar�m sekt�r�ne de yans�m��, bir�ok g�rev ve yetki alan� zaten elinden ��km�� bulunan Bakanl�k, kalanlar�n� da adeta bu alanda olu�turulan kurullara devretmi�tir.

Bu kurullardan �� (T�t�n ve T�t�n Mam�llerini ve Alkoll� ��kiler Piyasas�n� D�zenleme Kurulu, �eker Kurulu ve Tar�m Sat�� Kooperatifleri Birliklerini Yeniden Yap�land�rma Kurulu) kamu alan�n� �zel sekt�re devretme ve "i�letici" �zelli�inden s�yr�lan kamunun, �zel sekt�r i�birli�i ile alan� d�zenlemesi ve denetlemesi i�levine y�nelmekte, b�ylece "Ba��ms�z �dari Otorite" ⁽¹²⁾ kavram�na oturmaktad�rlar.

Buna kar��n, birisi kurulmu�, bir di�erinin kurulmas� ise i�eri�inde bulundu�u yasa tasar�s�n�n ak�betine ba�l� olan kurullar (Tar�mda Yeniden Yap�land�rma ve Destekleme Kurulu ve Tar�msal Destekleme ve Y�nlendirme Kurulu) Bakanl��n kalan yetkisini, "e�g�d�m" ad� alt�nda b�rokrasinin di�er birimleri ile payla�mas� anlam�n� ta��maktad�r.

T�m bu s�re�, kamunun alandan �ekilerek �rg�ts�z k�yl�n�n, "�rg�tl� sermaye" ile kar�� kar��ya kalmas� sonucunu do�urmu�tur. Yukar�da da belirtildi�i gibi, b�ylelikle "temizlenen alan", IMF ve D�nya Bankas� taraf�ndan doldurulmu�tur.

***

IMF‘nin T�rkiye tar�m�na belli ba�l� etkileri, a�a��daki gibi s�n�fland�r�labilir; (i) �ncelikle destekleme fiyatlar�n�n bask�lanmas�, ard�ndan girdi ve ��kt�ya dayal� destekleme sisteminin t�m�yle elemine edilerek Do�rudan Gelir Deste�i sistemine ge�ilmesi, (ii) TSKB, TCZB‘n�n tasfiye edilmesi, (iii) TZDK, �GSA�, T�GSA�, T�FA�, �AYKUR, TEKEL‘in �zelle�tirilmesi, (iv) Siyaset - ekonomi aras�ndaki ba��n kesilerek tar�msal kamu y�netiminin by pass edilmesi, kurullar�n olu�turulmas�.

Ayr�ca anla�malarla, IMF "reformlar�n�n" D�nya Bankas� Yap�sal Uyum kredileri ile desteklenece�i de h�kme ba�lanm��t�r.

Bu �er�evede D�nya Bankas� ile 2001 y�l�nda imzalanan "Tar�m Reformu Uygulama Projesi (ARIP)", Do�rudan Gelir Deste�i sistemini kredilendirmi�, t�t�n ve f�nd�k ekimi adeta yasaklanan �ift�i i�in evlere �enlik bir "�ift�i Ge�i� Program� (Alternatif �r�n Projesi)" haz�rlam�� ve "TSKB‘nin Yeniden Yap�land�r�lmas�" ad� alt�nda tasfiye edilmesini projelendirmi�tir.

"Bretton Woods sisters" olarak ta tan�mlanan bu iki kurumun y�netti�i s�re�te anahtar rol�, �zelle�tirmeler oynamaktad�r. T�rkiye‘de �zelle�tirilen ve/veya �zelle�tirme s�recinde bulunan tar�msal K�T‘ler, a�a��daki gibi grupland�r�labilir;

(i) Hayvanc�l�k alt sekt�r�nde faaliyet g�sterenler,
Et Bal�k Kurumu / Et ve Bal�k �r�nleri A.� (EBA�), G�nen G�da Sanayii A.�., T�rkiye S�t End�strisi Kurumu (SEK), Yem Sanayii (YEMSAN)

(ii) Girdi �retimi ve da��t�m� alan�nda faaliyet g�sterenler
T�rkiye Zirai Donat�m Kurumu (TZDK), T�rkiye G�bre Sanayi A.�. (T�GSA�), �stanbul G�bre Sanayi A.�. (�GSA�), T.C.Ziraat Bankas�, Tar�m ��letmeleri Genel M�d�rl�� (T�GEM)

(iii) Tar�m ticareti alan�nda faaliyet g�sterenler
T�rkiye �eker Fabrikalar� A.�. (T�FA�), T�t�n, T�t�n Mam�lleri Tuz ve Alkol ��leri Genel M�d�rl�� (TEKEL), �AYKUR, Toprak Mahs�lleri Ofisi Genel M�d�rl�� (TMO), Tar�m Sat�� Kooperatifleri Birlikleri (TSKB)

Yukar�da belirtilen tar�msal K�T‘ler d��nda, T�rkiye‘nin toprak ve su kaynaklar� - ormanlar� da kamu m�lkiyetinden ��kar�lma s�recindedir. Tar�m alan�ndaki �zelle�tirme uygulamalar�n�n T�rkiye‘ye etkileri konusuna ileride de�inmek �zere, destekleme siyasalar�ndaki de�i�imi anlatmaya y�nelik bir paragraf a�makta yarar vard�r.

***

�ncelikle �u belirtilmelidir ki, k�resel emperyalizmin ve onun yerli i�birlik�ilerinin yaymaya �al��t�klar� "T�rkiye‘de tar�ma ayr�lan kaynaklar �lke i�in bir kara deliktir" iddias� ger�ek d��d�r. 1999 y�l�ndan bu yana, T�rkiye‘de, kamu b�t�esinden tar�ma ayr�lan kaynak y�lda 2 milyar $‘�n alt�ndad�r. Halk�n neredeyse yar�s�n�n do�rudan istihdam edildi�i ve ge�imini sa�lad�� bir sekt�re ayr�lan ve miktar� yukar�da belirtilen kaynak bir kara delik de�il, son y�llarda Do�rudan Gelir Deste�i uygulamalar�nda da somutla�t�� zere, olsa olsa nafakad�r.

T�rkiye tar�msal destekleme sistemi, IMF ve DB siyasalar� ile radikal olarak de�i�tirilmekte, do�rusu tasfiye edilmektedir. S�re� k�saca ��yle �zetlenebilir;

T�rkiye‘de uzun y�llardan beri en yayg�n olarak ba�vurulan destekleme arac�, pazar fiyat� desteklemeleri idi. Bu y�ntemde h�k�metler, hangi �r�nleri hangi fiyattan sat�n alaca��n� belirleyerek al�m yapacak kurulu�u g�revlendirmekte idiler. �lk pazar fiyat deste�i uygulamas� olan bu�day destekleme al�mlar�na 1932 y�l�nda T.C.Ziraat Bankas� arac�l��yla ba�lanm��, 1938 y�l�nda TMO‘nun kurulmas� ile bu g�rev TMO‘ne devredilmi�tir. T�FA�, �ay kur, Tekel, Kooperatifler, devlet destekleme al�m�nda g�rev alan di�er baz� kamu kurulu�lar�d�rlar.

1960 y�l�nda devlet destekleme al�m� kapsam�na al�nm�� r�n say�s� 6 iken (bu�day, arpa, �avdar, t�t�n, �ay, �eker pancar�), bu say� 1970 sonlar�nda 24‘e ��kar�lm��t�r. Bu �r�nler; bu�day, arpa, �avdar, yulaf, pamuk, t�t�n, ya� �ay yapra��, �eker pancar�, soya, ay�i�e�i, f�nd�k, Antep f�st��, kuru incir, �ekirdeksiz kuru �z�m, �ekirdekli kuru �z�m, zeytin, ha�ha�, g�l �i�e�i, yer f�st��, kolza, zeytinya��, tiftik, yapa��, ya� ipek kozas�d�r. 24 Ocak kararlar�ndan sonra �r�n say�s�nda tekrar azalma olmu� ve 1990 y�l�nda destekleme kapsam�ndaki �r�n say�s� 10‘a d��m��t�r (bu�day, arpa, �avdar, m�s�r, �eltik, yulaf, t�t�n, �ekerpancar�, ha�ha�, nohut). Ayn� say� 1991 y�l�nda 24‘e, 1992 y�l�nda ise 26‘ya y�kselmi�tir. 5 Nisan 1994 kararlar�yla birlikte kapsama al�nan �r�n say�s� 9‘a (hububat �r�nleri, �ekerpancar�, ha�ha� ve t�t�n) d��r�lm�� ve bu say�da 2000‘li y�llara kadar �nemli bir de�i�iklik olmam��t�r. 2000‘li y�llarda, t�m destekleme al�mlar� �nce piyasa mekanizmas� i�inde, sonra da resmi olarak tasfiye edilmektedir ⁽¹³⁾.

�r�n destekleri konusunda bir ba�ka geli�mede, T�rkiye‘de uygulanacak destekleme fiyatlar� d�zeyinin niyet mektuplar�na konu olmas�d�r. Bu ba�lamda hububat, t�t�n, �eker fiyatlar�, genellikle d�nya fiyatlar�na endekslenerek istikrar program� metinlerine "yap�sal kriter" olarak konulmakta, d�� yard�m zorunlulu�u i�inde bulunan h�k�met (ler) bu fiyatlar� metinlere aynen sad�k kalarak ilan etmektedirler.

Pazar fiyat� deste�i yan�nda T�rkiye‘de girdi deste�i (g�bre, tohum, su, tar�msal m�cadele ila�lar�, tar�msal kredi) uygulamalar� da yap�lmakta idi. Ancak yine "istikrar programlar�" �er�evesinde, t�m girdi destekleri elemine edilmi�tir.

T�rkiye‘de tar�m alan�nda verilen genel hizmetler olan ara�t�rma - e�itim ve yay�m hizmetleri, denetim ve kontrol hizmetleri, hastal�k ve zararl�lara kar�� yap�lan kamu m�cadelesi ve altyap� hizmetleri ise, her ge�en g�n etkinli�ini yitirmektedir.

T�rkiye tar�msal destekleme siyasalar�n�n de�i�imi, 1999 sonlar�nda ba�layan �stikrar Program�‘n�n en �nemli b�l�mlerinden birini olu�turmaktad�r. T�rkiye‘ye, t�m tar�msal desteklerini elemine ederek do�rudan gelir deste�i (DGD) sistemine ge�ilmektedir.

Do�rudan Gelir Deste�i (DGD), DT�‘n�n, tar�msal destekleme arac� olarak tan�mlamas�na kar��n, niyet mektuplar�nda da belirtildi�i gibi tar�msal destek olmay�p bir yoksulluk yard�m�d�r. GATT Uruguay Turu Sonu� Anla�mas� h�k�mlerine g�re �retimden ba��ms�z (de coupled) do�rudan �demeler DT� kapsam�nda Toplam Destek �l��t�‘nden muaf olup (AMS - exempt direct payments) indirgenmeye konu olmazlar.

Do�rudan gelir �demelerinin "�retimden ba��ms�z" olmas�n�n anlam�, devlet taraf�ndan �reticilere yap�lan �demelerin �reticinin �retti�i �r�n �e�idi ya da miktar� ile ba�lant�s� olmamas� demektir. DT�‘n�n �zel olarak arad�� DGD �e�idi budur. Halen Avrupa Birli�i‘nin uygulad�� ve �retimle belli bir derecede ba��ml� do�rudan gelir �demeleri ise, hedeflenen gruplara baz� ko�ullara ba�l� olarak yap�lan telafi edici �demeler (compensatory payments) ile piyasa fiyat� ile �reticinin eline ge�mesi arzulanan fiyat aras�ndaki fark�n "fark �demeleri" (def�ciency payments) ad� alt�nda yap�lmaktad�r.

DGD sistemi geli�mi� �lkeler i�in ticarette rekabet �st�nl�� sa�lay�c� bir siyasa arac� iken; yap�sal sorunlar� bulunan az geli�mi� / geli�mekte olan �lke gruplar�nda, uygulanan DGD sistemi, tar�msal �retim yap�lar�nda �nemli y�k�mlar yaratabilmektedir.

Bunlara ana ba�l�klar� ile bakmakta yarar vard�r: (i) DGD k�yl�y� �retime yabanc�la�t�rmaktad�r. ��kt� fiyatlar�n� bask�lamak, k�yl�n�n �retti�i �r�ne maliyet bedelleri alt�nda fiyat vermek, h�k�metlere siyaseten fatura edilir. Oysa �retti�i ile ilgilenmeyip cebe konulan bir para (har�l�k) niteli�ine d�n��en yard�m, azalt�ld��nda ya da t�m�yle kald�r�ld��nda �nemli bir kar�� k��a konu olmamaktad�r. Bunun nedeni, k�yl�n�n �retime yabanc�la�t�r�lmas�d�r. (ii) Tar�msal �retimin en �nemli gereklerinden olan finans, DGD sistemi ile tar�mdan daha da uzakla�maktad�r. �zellikle girdi deste�i, kayna��n tar�mda kalmas�n� sa�lar. Oysa DGD �demelerinin tar�ma geri d�n�� oran�, yoksulluk i�inde temel giderlerini kar��layamayan k�yl� yap�s� veri iken, her ge�en g�n biraz daha d��mektedir. (iii) �retimden ba��ms�z DGD sistemi ile T�rkiye‘nin �ok gereksinim duydu�u �retim planlamas�n� ger�ekle�tirmek olanaks�zd�r. T�m bu etkiler, tar�msal �retim yap�s�n� k�rmaktad�r. (iv) Mevcut DGD sistemi, i�leyi� itibariyle, topra�� i�leyeni de�il m�lk sahibini desteklemektedir. Anadolu‘da kira ili�kilerinde m�lk sahipleri, DGD �demelerini kendilerinin almalar�n� ko�ul olarak dayatmaktad�rlar. Bu ba�lamda kentlerde ya�ayan ve toprakla hi� ilgileri olmayan m�lk sahiplerinin tar�msal desteklerden yararland�r�lmalar� s�z konusu olmaktad�r. (v) Mevcut sistem vars�l k�yl�y� desteklemektedir. Halen 500 dekara kadar topra�� olanlara dekar ba��na 13.5 milyon TL �deme yap�lmaktad�r. Bu �er�evede �ok daha geni� topra�a sahip olanlar arazilerini noter s�zle�meleri ile 500‘er dekarl�k b�l�mlere ay�r�p akrabalar� �zerine g�stererek �demelerden geni� oranda yararlanmaktad�rlar. Buna kar��l�k k��k toprak sahipleri, �demeleri almak i�in yerine getirmek zorunda olduklar� �e�itli i�lemler (TZOB‘a belge �creti, Tar�m �l - �l�e M�d�rl�klerine ba�vuru masraflar� - yol giderleri vb..) kar��l��nda yapacaklar� masraflar�n alacaklar� �demeleri ge�mesi nedeniyle, ba�vuru dahi yapmamaktad�rlar. (vi) T�m girdilerin h�zla pahal�la�t�� bir ortamda, DGD �demeleri neredeyse sabit tutulmakta, (vii) Ba�vuru say�s�nda ve �deme miktar�ndaki g�reli art��lara kar��n, b�t�eden DGD i�in ayr�lan kaynaklar her y�l biraz daha k�s�lmaktad�r. (viii) Nihayet DGD sistemi, DB Anla�mas� gere�ince 5 y�ll�k bir s�re i�in uygulanmaktad�r, bu nedenle de ge�ici bir yard�md�r. S�re sonunda DGD �demeleri de kald�r�lacak, tarlas�n� ekemez - hayvan�n� besleyemez konuma s�r�klenmi� olan k�yl� bir kez daha "kaderi" ile ba�ba�a kalacakt�r.

***

Yukar�da ba�at �izgileriyle verilen 1980 sonras� s�recin tar�m sekt�r� �zerine etkilerinin, �� ana ba�l�k alt�nda toplanabilece�ini d��n�yorum; (i) �retim ve d�� ticaret yap�s�na etkileri, (ii) M�lkiyet ili�kilerine etkileri, (iii) Emek piyasalar� �zerine etkileri.

(i) �retim ve d�� ticaret yap�s�na etkileri; 1980 sonras� yakla��k �eyrek y�zy�ll�k d�nemde tar�m sekt�r�n�n b�y�me h�z�n�n d��k veya negatif olmas�, ba�ta hayvanc�l�k olmak �zere t�m �retim yap�lar�nda ��k��, bir�ok alanda kendine yeterlili�i kaybetme ve 1996 y�l�ndan itibaren tar�mda d��al�mc� �lke konumuna giri� olarak �zetlenebilir ⁽¹⁴⁾.

(ii) M�lkiyet ili�kileri �zerine olan etkiler ise kendisini ba�at olarak yerel sermaye yap�s�n�n �U�‘lere d�n��m�, k�yl� m�lkiyetinde de�i�im ile g�stermektedir.

Tar�msal K�T‘lerin �zelle�tirilmesi s�recinde �nce, kamusal mallar �zelle�tirme ihalelerindeki binbir oyunlarla iktidar yanl�s� sermayeye pe�ke� �ekilerek kamunun alandan ��k�� tamamlanmakta, bo�luk k�sa s�rede �okuluslu �irketler ve onlara ta�eronluk yapan yerli sermayenin olu�turdu�u "yeni tekeller" ile doldurulmaktad�r. Bu ba�lamda S�t sekt�r�nde DANONE - Sabanc�, NESTLE; G�bre Sekt�r�nde TEKFEN; Trakt�r �retiminde KO� ve UZEL; �eker sekt�r�nde CARGILL; T�t�n sekt�r�nde PHILLSA - SABANCI, R.J. RAYNOLDS, BAT -KO�; �ay sekt�r�nde UNILEVER ve TEEKANE, hububat sekt�r�nde CARGILL, GLENCORE, LUI DREYFUS gibi �irketler h�zla pazar paylar�n� art�rm��lar ve faaliyet g�sterdikleri piyasada tekel ve / veya bask�n potansiyel konumuna gelmi�lerdir.

Bu g��lerin kurgulad�� yeni �retim yap�s�nda k�yl�ye, s�zle�meli �reticilik ili�kileri �er�evesinde kendi topra��nda "ba��ml� - i��i" rol� bi�ilmektedir. T�ketici ise, bu sekt�rlerde, �ok ta ileri teknoloji gerektirmeden i�lenen tar�m �r�nlerine, her ge�en g�n daha y�ksek bedeller �deyerek, kent yoksulu konumuna s�r�klenmektedir.

Yukar�da k�saca ana �izgileri belirtilen s�recin, k�sa s�rede k��k k�yl�l�� tasfiye ederek toprak temerk�z�n� ortaya ��karmas� beklenir. Ancak alanda yap�lan g�zlemler, art�k �r�n� �okla�t�rabilen ve kapitalizm ile do�rudan ba�lant�l� baz� y�reler hari� olmak �zere, �lkenin genelinde bu e�ilimin ba�at bir �izgide seyretmedi�ini ortaya koymaktad�r.

Asl�nda, ilk bak��ta temel bir �eli�ki gibi g�r�nen bu durum, T�rkiye‘ye hakim �arp�k kapitalizminin do�urdu�u s�re�lerle a��klanabilir durumdad�r. Toprak temerk�z�ne yol a�an bir s�recin �n ko�ulu, toprak rant�n�n, kendisinden yararlanana, di�er rant alanlar�ndan daha elveri�li bir konum yaratmas�d�r. Ancak �u bilinmektedir ki, i� ticaret hadlerinin tar�m aleyhine geli�ti�i T�rkiye‘de, �retim ili�kilerinde s�m�r�y� temsil eden s�n�flara dahil ki�i ve kurulu�lar i�in bile tar�m �r�nlerinin getirisi, finans kapitalin sahip oldu�u rant "olanaklar�" ile kar��la�t�r�ld��nda, olduk�a �elimsiz kalabilmektedir. Bu durum, toprak sahipli�ini "en �ekici rant alan�" konumundan uzakla�t�rmaktad�r. Bununla birlikte, bu sav�n, T�rkiye‘nin GAP ve Ege b�lgelerinde, yukar�da belirtilen �zellikleri kar��layan �retim alanlar� i�in ge�erli olmad��n� s�ylemek gerekiyor. Ba�ka bir deyi�le, s�z� edilen y�relerde toprak temerk�z� vard�r ve bu durum, o y�relerin, T�rkiye‘nin genelinden farkl� eklemlenmelerine i�aret etmektedir.

(iii) Emek piyasalar� �zerine etkiler ise, yoksulla�ma ve Sosyal Yard�mla�ma ve Dayan��ma Fonu / K�ylere Hizmet G�t�rme Birlikleri arac�l��yla D�nya Bankas� yoksulluk y�netimine ge�i� ⁽¹⁵⁾, "piyasaya" sunulan ucuz emek, kendini s�m�ren emek yap�s� ve k�yl�n�n geli�tirdi�i "beka stratejileri" ile kendini yeniden �retim olanaklar�n� aramas� bi�iminde �ekillenmektedir. Uluslararas� d�zlemde s�re� etkisini, k�yl� s�n�f� yap�s�n�n "ortak tav�r" refleksinden giderek uzakla�mas� ile g�stermektedir.

K��k k�yl�l��n tasfiyesi konusuna ili�kin olarak, yukar�daki genel de�erlendirme ba�lam�nda �unlar s�ylenebilir. Yukar�da da belirtildi�i gibi, T�rkiye k�r n�fusu 1950 y�l�ndan itibaren oransal, 1980 y�l�ndan itibaren ise mutlak olarak azalmaktad�r. Bununla birlikte, baz� y�relerdeki kapitalist �iftlikler ve s�regiden toprak a�al�� sistemi d��nda, T�rkiye‘de k��k k�yl�l�k yap�s�n�n hala bask�n oldu�u g�r�lmektedir. Bu yap�n�n, kapitalizmin gereksinimleri ile �rt��t�� ve bunun i�in s�rd�� ya da kapitalizmin genel e�ilimine "�arp�k etkenler" dolay�s�yla direndi�i �eklinde, birbirine ters arg�manlar bulunmaktad�r. Bu tart��maya girmeden, veri durum i�in �u belirlemeler yap�labilir: T�rkiye k�rsal�ndaki n�fus art�� h�z�, kentlerde ve di�er sekt�rlerde �zellikle krizler sonras� istihdam olanaklar�n�n s�n�rl�l�� ve bunlar�n yan�nda k�yl�l��n geli�tirdi�i "beka stratejileri", T�rkiye‘de k��k k�yl� yap�s�n�n s�rmesine elveri�li bir zemin olu�turmaktad�r.

"Beka stratejisi" ⁽¹⁶⁾ olarak tan�mlanan, T�rkiye k�yl�s�n�n giderek artan zorluklara kar��n kendini yeniden �retme ko�ullar�na y�nelik de�i�imi, ba�ka bir deyi�le ya�am�n� s�rd�rebilmek i�in arad�� ve buldu�u yollard�r. Bunlar� (i) Yeni gelir olanaklar� yaratmaya y�nelik, (ii) Birikeni t�ketme ve bor�lanmaya y�nelik ve (iii) T�ketimi s�n�rlama ve kad�n eme�i s�m�r�s�n� derinle�tirmeye y�nelik olmak �zere grupland�rabiliriz.

Bunlardan birincisi, k�yl�de �ok yayg�n olan "eme�ine ac�mama" davran��ndan temel almaktad�r. �ktisadi anlamda, "emek s�resi bir �retim maliyeti olu�turmaz" d��ncesiyle, k�yl� yoksulla�t�k�a daha �ok emek sarfiyat�na y�nelmekte, b�ylece �retim miktar�n� art�rmak - ortalama maliyetleri indirgemek ve hane gelirini olabildi�ince sabit tutmak amac�na odaklanmaktad�r. Bu, di�er s�m�r� ili�kilerinin yan�nda, Chayanov‘cu anlamda k�yl�n�n kendi kendini s�m�rmesidir ⁽¹⁷⁾. Bu ba�lamda marjinal verimlilikteki alanlar� ekmeye ba�lamakta, yeni kiralama - ortak��l�k ili�kilerine girmektedir. Di�er taraftan, hane �yelerinden baz�lar� tar�m d�� faaliyetlere y�nelmekte, g�nl�k - mevsimlik - s�rekli g�� s�re�lerinde i� aramaktad�r. T�m bu s�re�, bir anlamda T�rkiye k�yl�s�n�n kendini s�m�rmesidir.

�kinci yol, birikeni t�ketme ve bor�lanmaya dayanmaktad�r. TCZB-TSKB-TKKB‘nin tasfiye edildi�i ortamda, k�yl� kasaba e�raf�na bor�lanarak, �r�n�n� hasattan �nce yitirmektedir. Ancak bu "geleneksel" y�ntem, baz� y�relerde "tefecilere bor�lanma" bi�imine d�n��mektedir. Bu yolun sonu, k�yl�n�n tar�m aletlerinden ba�layarak hayvan ve sonunda topra��n�, yani �retim ara�lar�n� satmas�na kadar dayanmaktad�r.

T�rkiye k�yl�s�n�n ��nc� grup beka stratejisi, t�ketimi s�n�rlama ve kad�n eme�i s�m�r�s�n�n derinle�mesi s�re�lerini kapsamaktad�r. Bu kapsamda olabildi�ince hane gereksinimleri hane i�inde �retilmeye �al��lmakta, bunun olanakl� olmamas� durumunda ise daha ucuz ve kalitesiz mallar sat�n al�nmaktad�r. Ayr�ca, e�itim ve sa�l�k ba�ta olmak �zere t�m giderler k�s�lmakta, g�da t�ketim al��kanl�klar� de�i�tirilmektedir. �rne�in, kaliteli bal �reten k�yl� eskiden bunun bir k�sm�n� hane i�inde t�ketirken, �imdi t�m�n� pazara ��karmaktad�r. Daha yoksul haneler, ��n say�lar�n� azaltmaktad�rlar. Bunun yan�nda, sosyal al��kanl�klarda da de�i�im s�z konusudur. C�mert k�y d��nleri tarihe kar��m��t�r, hediye al�� veri�i ve yemekli kom�u ziyaretlerinde belirgin bir d�� s�z konusudur. T�m bunlarla birlikte, hem hane i�inde hem de hane d��nda kad�n daha �ok �al��maktad�r. �statistikler, t�m sekt�rlerde istihdam�n darald�� ortamda, tar�mdaki kad�n istihdam�n�n artt��n� g�stermektedir. Bu, "tar�m�n feminizasyonu" olarak ta tan�mlanabilir ve tar�msal emek piyasas�nda kad�n eme�inin, eskisinden �ok daha fazla s�m�r�ye a��k bir �ekilde konumlan��na i�aret eder.

T�m bu s�re�, ulusal ve uluslararas� d�zlemde, hem s�n�f i�i hem de s�n�flararas� ili�kileri etkilemektedir. �lke i�inde kapitalist �iftliklerde merkez yap�lara ba��ml� ta�eron �retim bi�imlerini y�r�tenler ile geleneksel �retim yap�lar�nda, hane i�i b�l��m ili�kileri sarmal�nda kendini giderek daha �ok s�m�ren k�yl� yap�s�, giderek farkl�la�maktad�r.

Di�er bir farkl�la�ma, uluslararas� eksende "k�yl�" olarak tan�mlanan yap� i�inde ortaya ��kmaktad�r. Bu yap�n�n ��karlar�, eskisinden daha �ok, merkeze olan uzakl�klar� ile tan�mlan�r olmu�tur. Yeni D�nya D�zeni‘nin kurgulad�� emperyalist d�zlemde, ABD - AB - Latin Amerika - Uzak Asya - Orta Do�u .. k�yl�lerinin ��karlar� art�k t�m�yle birbiriyle �eli�ir pozisyondad�r. Buna en iyi �rne�i, Avrupa Birli�i tar�m siyasalar�n�n Avrupa k�yl�leri aras�nda yaratt�� atlak ortaya koymaktad�r.

AB, aday �lkelerin uyum ko�ullar�na ili�kin yay�mlad�� Kat�l�m Ortakl�� Belgesi‘nde, T�rkiye‘nin IMF ve D�nya Bankas� arac�l��yla s�rd�r�len Program‘a devam�n� ko�ul olarak koymaktad�r. T�rkiye tar�m� i�in IMF - D�nya Bankas�‘nca bi�imlendirilen "tar�m reformunun" liberal yap�s� yan�nda, olduk�a kar��mac� bir tar�m siyasas� izleyen AB‘nin bu tutumu, ba�lang��ta �a��rt�c� gelebilir. Zira "AB m�ktesebat�na uyum", siyasalar�n ve kurumsal yap�lar�n da uyumla�t�r�lmas�yla olgunla�maktad�r. Oysa AB, T�rkiye‘ye ba�ka bir hedef g�stermekte, bu ba�lamda izlenen teslimiyet�i siyasalarla T�rkiye tar�m� her ge�en g�n biraz daha AB ile ABD aras�nda s�k��maktad�r.

Ancak yukar�da da s�ylendi�i gibi, daha derin bir analizde, AB‘nin bu tutumunun hi� te �a��rt�c� olmad�� ortaya ��kmaktad�r. AB, kendi k�yl�s� - tar�m �reticisi i�in �dedi�i �r�n fiyat - DGD toplam�n�, 2004 sonunda Birli�e aday olacak �lkeler i�in bile uygulamaya yana�mamaktad�r. Bu toplam�n �ok daha k��k bir y�zdesi, Macar - �ek - Polonya‘l� - Slovakya‘l� k�yl�ler i�in �nerilmektedir. Bu tutuma kar�� kmak i�in Prag‘da 4 Aral�k 2002 g�n� b�y�k bir miting d�zenleyen ve AB k�yl� �rg�tlerinin deste�ini arayan "Visegrad d�rtl�s�" hareketine, Avrupa tar�m - k�yl� �rg�tlerinden olduk�a a��k bir yan�t gelmi�tir: Bu oran, sizin i�in olduk�a adil bir gelir d�zeyini yans�tmaktad�r, bir an evvel kabul etmeniz yarar�n�za olacakt�r !" . Geli�meler, emperyalizmin yaratt�� derin ayr��malar� "ihmal edip" "eme�in Avrupa‘s�n�" d��leyenleri hayal k�r�kl��na u�ratacak niteliktedir..

***

Bitirirken, klasik bir "sonu� - �neriler" b�l�m� yaz�l�r.

T�rkiye‘nin izlemekte oldu�u "makro iktisat siyasalar�" i�erisinde, b�ylesine bir yaz�ma giri�menin beyhude oldu�unu d��n�yorum. T�m dikkatini i� ve d�� bor� faizini yeni bor�lanmalarla �demeye �al��an bir y�netim anlay��n�n, �retim yap�lar�na ve �zellikle de tar�ma olan y�k�c� etkileri veri iken, b�yle bir ger�eklik yokmu� gibi �neriler geli�tirmek sekt�rel k�rle�me ile mal�ld�r.

2002 y�l� b�t�esinden, tar�msal desteklemelere ayr�lan pay yaln�zca % 1.6‘d�r. 2003 y�l�n�n ilk �eyre�ini bitirmekte oldu�umuz bug�nlerde, 2002 y�l� DGD �demeleri tamamlanmad�, 951 trilyon TL‘ye daha gereksinim var.

Hen�z kesinle�memi� olmakla birlikte, 2003 y�l� b�t�esinde DGD �demeleri i�in 1.5 katrilyon TL kaynak ayr�lm��t�r. Oysa 2002 y�l�ndan bakiye 951 trilyona ilaveten, 2003 y�l� DGD �demeleri i�in 2.9 katrilyon TL kayna�a gereksinim bulunmaktad�r. 2003 y�l� b�t�e �dene�inden, 2002 y�l� DGD �demeleri tamamland��nda yaln�zca 550 trilyon TL �denek kalmakta, b�ylece 2003 y�l� i�in 2.4 katrilyon TL a��k bulunmaktad�r. Bu durumda, 2003 y�l� �demelerinin b�y�k bir b�l�m�n�n 2004 y�l�na sarkmas� s�z konusu olmaktad�r. ��in garibi, bu yap�y� planlayan b�t�eyi ele�tirmek D�nya Bankas�‘na kal�yor..

Ba�ta mazot - g�bre - tohum ve kimyasal ila� olmak �zere t�m tar�msal girdilerin fiyatlar�n�n s�rekli artt�� bir ortamda, zaten �retim maliyetlerini kar��layacak d�zeyde olmayan DGD �demelerinin zaman�nda yap�lmamas�, tar�msal �retim yap�lar� �zerinde y�k�c� etki yapmaktad�r. T�m yat�r�m �deneklerini k�s�p �retim yap�lar�n� k�rma pahas�na y�nelinilen tek hedef ise, i� ve d�� bor� faizlerini aksatmadan - zaman�nda �demektir!..

Konsolide b�t�e ger�ekle�melerine g�re, 2002 y�l�nda devlet gelirleri 76.4 katrilyon, giderleri ise 115.4 katrilyon olup, b�t�e 39 katrilyondan fazla a��k vermi�, devlet harcamalar�n yakla��k % 45‘ini faiz �demeleri olu�turmu�tur.

T�rkiye‘nin 2002 y�l� Eyl�l ay� itibariyle 127.5 milyar $ d�� bor�, 2003 Ocak Ay� itibariyle 155.4 katrilyon i� borcu bulunmaktad�r. 2003 y�l�nda bu bor�lar nedeniyle 40 milyar $ faiz �denecek.

Bu yap� i�inde tar�m sekt�r�ne y�nelik ciddi "sonu� - �neriler" b�l�m� yazmak, s�zc��n en hafif anlam�yla komik ka�acakt�r. Burada belki PONZI‘den s�z etmek daha anlaml� olabilir:

PONZI, 20. y�zy�l�n ilk �eyre�inde ABD‘de olduk�a "iyi i�" yapm�� bir �talyan arsa spek�lat�r�d�r. ABD ekonomisinin olduk�a s�cak, �retim ve gelirin y�ksek oldu�u 1920‘lerde, ABD‘de bir in�aat salg�n� vard�r. Yollar, binalar yap�lmaktad�r. Gayrimenkul spek�lasyonu da had safhadad�r, Miami bu d�nemde yap�la�maya a��lm��t�r. PONZI, Miami‘de g�reli ucuz taksitlerle arsa satmakta, taksit gelirleri ile de yeni arsalar almaktad�r. Ancak gelir - gider dengesine bak�lmaks�z�n y�r�t�len PONZI usul� finans, do�al olarak t�kanm��, PONZI iflas etmi�, bir�ok insan taksitlerini �dedikleri arsalar�na kavu�amam��t�r.

��lerinde T�rkiye‘ninde bulundu�u bir�ok azgeli�mi� / geli�mekte olan �lke, PONZI finansman� uygulamaktad�r. Bu h�sranla sonlanmas� kesin "saadet zincirleri" nin herkesin g�z� �n�nde ve uluslar �zerinden oynan�yor olmas� ve yarat�lan zihin bulan�kl��n�n, ger�e�i bilince ��karmak konusundaki en yal�n insan eylemini tasfiye etmesi, g�n�m�z�n en ciddi konusudur.

⁽¹⁾ TMMOB Ziraat M�hendisleri ODASI Genel Ba�kan�

⁽²⁾ Prabhat Patnaik, Revue Tiers Monde dergisinin Nisan-May�s 1997 tarihli 150.say�s�nda, sol ayd�nlar�n s�yleminde emperyalizmin neden art�k yer almad��n� sorgulamaktad�r. Bu makaleden hareket eden BORATAV, emperyalizm olgusunun oldu�u gibi s�regeldi�ini, ancak bir ��z�mleme arac� olarak emperyalizm kavram�n�n ortadan kalkmakta ve yerini k�reselle�me kavram�na b�rakmakta oldu�unu belirtiyor. Sav�n analitik kurgulamas� i�in Bkz: BORATAV, Korkut, "Emperyalizm mi ? K�reselle�me mi ?" , K�reselle�me, �mge Kitabevi, Ankara, 2000, s. 15

⁽³⁾ Bu yakla��m, T�rkiye‘de son derecede �nemli bir ekonomi - politik sorunu olan k�rdan kente g�� olgusunu, "k�r�n itmesi - kentin �ekmesi" ile a��klamaya giri�en "main stream anlay��" reddeder.

⁽⁴⁾ http://%20www.die.gov.tr/%20TURKISH/SONIST/ISGUCU/250203%20ie.htm

⁽⁵⁾ T�rkiye tar�m sekt�r�nde kad�n eme�inin konumlan��na ili�kin daha geni� bilgi i�in bkz: G�NAYDIN, G�khan, "T�rkiye Tar�m�n�n Kad�nsalla�mas�", Tar�m ve Ya�am, Say� :17, Ankara, 2001, s.23-28

⁽⁶⁾ Arjantin‘li bir iktisat�� olan Raul PREBISCH, ticaretin �evre �lkelerinin ekonomik geli�mi�li�ine etkisi �zerinde geli�tirdi�i hipotezinde, d��al�m talebi ve d��sat�m arz�n�n, kurals�z uluslararas� pazar ko�ullar�nda �evrenin ticareti aleyhine geli�ece�ini savlar. Buna g�re; t�ketim a��s�ndan bak�ld��nda, �evre d��al�m�n�n gelir esnekli�i merkezden �ok daha fazlad�r. Bu nedenle �evre t�ketimi, ticarete -merkezden yap�lacak d��al�ma - y�nelir. �retimde ayn� �ekilde, arz ve talep ba�lam�nda ticarete y�nelir. Sonu� olarak; ayn� geli�me oranlar�nda, �evrenin daha �ok �retime ve ticarete y�nelmesi, merkez �lkelerden yapt�klar� sanayi �r�nleri d��al�m taleplerini ve merkeze yapt�klar� hammadde d��sat�mlar�n� giderek art�rmakta, bu durum da �evrenin ticaretinin bozulmas�na neden olmaktad�r. Bu teori, yaln�z Ricardo‘nun "kar��la�t�rmal� �st�nl�kler teorisi"nin de�il, uzun d�nemde ticaretin hammaddenin lehine geli�ece�ini s�yleyen klasik yakla��m�n (J.S.Mill 1848 ve Keynes 1920) da kar��s�ndad�r... Daha ayr�nt�l� bilgi i�in Bkz: PALMA, J.G., "Prebisch", Economic Development, The New Palgrave, 1989, s.291 - 295

⁽⁷⁾ Bu alanda yap�lm�� olduk�a �nemli bir �al��ma i�in bkz : EMMANUEL, A., Unequal Exchange: A Study of the Imperialism of Trade, Monthly Review Press, New York, 1972

⁽⁸⁾ G�NAYDIN, G�khan, "Ulusal Ekonomik Program", Kamu Y�netimi D�nyas�, Say� : 6, Ankara, 2001, s. 6

⁽⁹⁾ D�nya Ticaret �rg�t�, 1986 - 1993 y�llar� aras�nda ger�ekle�tirilen Uruguay Turu sonras�nda imzalanan Sonu� Anla�mas� (Final Act) ile, d�nya tar�m ticaretinin liberalize edilmesi y�n�ndeki en �nemli belirleyici konumuna gelmi�tir. Ancak �al��man�n kapsam�, DT� Uruguay Turu sonu�lar�n�n ayr�nt�l� olarak ve do�rudan incelenmesine elveri�li de�ildir. Bu konuda daha geni� de�erlendirmeler i�in Bkz: G�NAYDIN, G�khan, "K�reselle�me ve Tar�m Politikalar�", Oknos, Say�: 3, Ankara, 2000, s.57- 68.

⁽¹⁰⁾ De minimis: �� destek harcamalar�n�n toplam �retim de�eri i�indeki pay� % 5‘in alt�nda olan geli�mi� �lkeler ve % 10‘un alt�ndaki geli�mekte olan �lkeler i�in ge�erli olan bir s�n�r olup; b�yle �lkelerin i� desteklerinde indirim yapma y�k�ml�l��n� ortadan kald�rmaktad�r.

⁽¹¹⁾ G�NAYDIN, G�khan, "Tar�mda Kamu Y�netiminden Y�neti�ime", Tar�m ve Ya�am, Say� :14, Ankara, 2000, s.16-19

⁽¹²⁾ G�NAYDIN, G�khan, "T�rkiye‘de Ba��ms�z �dari Otoriteler", Kamu Y�netimi D�nyas�, Say� :10, Ankara, 2002, s.4-21

⁽¹³⁾ OYAN, O�uz - �ZKAYA, Tayfun ve ark., T�rkiye‘de Tar�msal Destekleme Politikalar� D�n� - Bug�n� - Gelece�i, T�rkiye Ziraat Odalar� Birli�i, Ankara, 2001

⁽¹⁴⁾ Daha geni� bilgi i�in : G�NAYDIN, G�khan, K�reselle�me ve T�rkiye Tar�m�, TMMOB Ziraat M�hendisleri ODASI Tar�m Politikalar� Yay�n Dizisi No:3, Ankara, 2002

⁽¹⁵⁾ Banka‘n�n "yoksul gruplar� hedefleyen" programlar�ndaki temel kayg�n�n yoksullar� meta ekonomisine eklemleme olu�una ili�kin a��k bir �rnek, bay�nd�rl�k i�lerinde ortaya ��kmaktad�r. Banka‘ya g�re, yoksullar bay�nd�rl�k i�lerinde, piyasada belirlenen asgari �cretin alt�nda �al��t�r�lmal�d�r. Ba�ka bir deyi�le, "en yoksul"u hedeflemenin en iyi yolu, "daha d��k �cret �nermektir". Ancak b�ylelikle bu i�leri ele ge�irebilecek daha iyi gelir d�zeyine sahip kimseler d��lanabilir!..

⁽¹⁶⁾ AYDIN, Z�lk�f, "Yap�sal Uyum Politikalar� ve K�rsal Alanda Beka Stratejilerinin �zelle�tirilmesi : S�ke‘nin Tuzburgaz� ve Sivrihisar‘�n K�n�k K�yleri �rne�i", Toplum ve Bilim, Bahar ‘88, Ankara, 2001, s. 11 - 31

⁽¹⁷⁾ Chayanov, A.V. The Theory of Peasant Ekonomy, 1925 (�ngilizce bask�s� Ill�onis Irw�n taraf�ndan 1966 y�l�nda ger�ekle�tirilmi�tir).

KAYNAK�A

AKY�Z, Y�lmaz, The Debate on the Intarnational Financial Architecture: Reforming the Reformers, UNCTAD Discuss�on Papers No: 148, Geneva, 2000
Anonim, K�reselle�me, �mge Kitabevi, Ankara, 2000
AYDIN, Z�lk�f, "Yap�sal Uyum Politikalar� ve K�rsal Alanda Beka Stratejilerinin �zelle�tirilmesi : S�ke‘nin Tuzburgaz� ve Sivrihisar‘�n K�n�k K�yleri �rne�i", Toplum ve Bilim, Bahar ‘88, Ankara, 2001, s. 11 - 31
BORATAV, Korkut, T�rkiye �ktisat Tarihi 1908 - 1985, Ger�ek Yay�nevi, Yeni Dizi:1, Ankara, 1998 (Alt�nc� Bask�)
BORATAV, Korkut, "Serbest Piyasa ve Tar�m", Yeni D�nya D�zeni Nereye, �mge Kitabevi, Ankara, 2000, s.207 - 210
BORATAV, Korkut, "Piyasa K�yl�ye Kar��", Yeni D�nya D�zeni Nereye, �mge Kitabevi, Ankara, 2000, s.211 - 214
G�NAYDIN, G�khan, D�SK Tar�m Raporu, D�SK Ara�t�rma Dairesi, Ankara, 2000
G�NAYDIN, G�khan, "K�reselle�me ve Tar�m Politikalar�", Oknos, Say�: 3, Ankara, 2000, s.57 - 68
G�NAYDIN, G�khan, "Tar�mda Kamu Y�netiminden Y�neti�ime", Tar�m ve Ya�am, Say� :14, Ankara, 2000, s.16-19
G�NAYDIN, G�khan, "T�rkiye‘de Ba��ms�z �dari Otoriteler", Kamu Y�netimi D�nyas�, Say� :10, Ankara, 2002, s.4-21
G�NAYDIN, G�khan, "T�rkiye Tar�m�n�n Kad�nsalla�mas�", Tar�m ve Ya�am, Say� :17, Ankara, 2001, s.23-28
G�NAYDIN, G�khan, K�reselle�me ve T�rkiye Tar�m�, TMMOB Ziraat M�hendisleri ODASI Tar�m Politikalar� Yay�n Dizisi No:3, Ankara, 2002
G�NAYDIN, G�khan, "K�reselle�me S�recinin Kamu Y�netimi �zerine Etkileri ve ZMO‘nun Duru�u", K�reselle�me ve T�rkiye Tar�m�, TMMOB Ziraat M�hendisleri ODASI Tar�m Haftas� 2002 Sempozyumu, Ankara, 2002, s.244-298
OYAN, O�uz - �ZKAYA, Tayfun ve ark., T�rkiye‘de Tar�msal Destekleme Politikalar� D�n� - Bug�n� - Gelece�i, T�rkiye Ziraat Odalar� Birli�i, Ankara, 2001
SU��MEZ, Baki, "Tar�m Sekt�r�nde �zelle�tirme D�nemi, Kamu Y�netimi D�nyas�, Say� : 3-4, Ankara, 2000, s. 33-35
SU��MEZ, Baki, "Tar�m Alan�ndaki �zelle�tirmeler", K�reselle�me ve T�rkiye Tar�m�, TMMOB Ziraat M�hendisleri ODASI Tar�m Haftas� 2002 Sempozyumu, Ankara, 2002, s.74-121
TMMOB Ziraat M�hendisleri ODASI, 1980 Sonras� T�rk Tar�m� Yap�sal Geli�meler ve Sorunlar Sempozyumu, Ankara, 1987
TMMOB Ziraat M�hendisleri ODASI, T�rkiye Ziraat M�hendisli�i V.Teknik Kongresi, Ankara, 2000
TMMOB Ziraat M�hendisleri ODASI, K�reselle�me ve T�rkiye Tar�m� Sempozyumu, Ankara, 2002
http://www.zmo.org.tr/odamiz/www.zmo.org.tr
http://www.zmo.org.tr/odamiz/www.die.gov.tr
YENAL, N.Zafer, "T�rkiye‘de Tar�m ve G�da �retiminin Yeniden Yap�lanmas� ve Uluslararas�la�mas�", Toplum ve Bilim, Bahar ‘88, Ankara, 2001, s. 32 - 54

Okunma Say�s�: 3309

Payla�:

Facebook Twitter Whatsapp

T�m Raporlar

"K�RESELLE�EN" P�YASA, YOKSULLA�AN K�YL�

�ubeler

H�zl� Ula��m

Sosyal Medya

E-Liste