AYÇİÇEĞİ VE AYÇİÇEK YAĞI ÜRETİMİ, İTHALATI VE SORUNLARI
Ülkemizin bitkisel yağa ihtiyacı var. Türkiye, bitkisel yağ ihtiyacını ülke üretimi ile karşılayamayınca dışarıdan ithal etmek zorunda kalıyor...
Ayçiçeği dünyada ve Türkiye`de en önemli yağ bitkilerinden biri olup, ülkemizde çoğunlukla yağlık olarak yetiştirilmektedir. Hemen her bölgemizde yetişebilen ve tanelerinde yüksek oranda ve kaliteli yağ içeren ayçiçeği ülkemizde yağ bitkileri ekim alanında pamuktan sonra ikinci sırayı almakta ve bitkisel yağ tüketiminin yaklaşık %50`sini karşılamaktadır.
Türkiye`nin hemen her bölgesinde kuru veya sulu şartlarda yetişebilen ayçiçeğinin adaptasyon alanları oldukça geniş olmasına karşın ekim alanları yıllar boyunca 500-600 bin hektar düzeyinde seyretmektedir.
TÜRKİYE YAĞLIK AYÇİÇEK TOHUMU EKİM ALANI, ÜRETİM VE VERİMİ
| YILLAR | EKİM ALANI (Ha) | ÜRETİM (Ton) | VERİM (Kg/Da) |
| 2004 | 480.000 | 800.000 | 167 |
| 2005 | 490.000 | 865.000 | 177 |
| 2006 | 510.000 | 1.010.000 | 198 |
| 2007 | 485.700 | 770.000 | 159 |
| 2008 | 510.000 | 900.387 | 177 |
| 2009 | 515.000 | 960.300 | 186 |
| 2010 | 551.400 | 1.170.000 | 212 |
| 2011 | 556.000 | 1.170.000 | 210 |
| 2012 | 504.616 | 1.200.000 | 238 |
| 2013 | 520.260 | 1.380.000 | 265 |
Ülkemizde yağlık ayçiçeği en fazla Trakya-Marmara Bölgesinde (%47,2); üretilmekte olup, bu bölgeyi %29,2 ile Orta Anadolu, %12 ile Karadeniz, %8,7 ile Akdeniz Bölgeleri izlemektedir.
BÖLGELERE GÖRE AYÇİÇEĞİ ÜRETİMİ (2013)
| Bölgeler | Ekim Alanı (Dekar) | Üretim | Verim (kg/da) | |
| Ton | Payı (%) | |||
| Trakya-Marmara | 281.427 | 650.878 | 47,2 | 219 |
| Orta Anadolu | 113.838 | 403.374 | 29,2 | 263 |
| Karadeniz | 63.426 | 165.103 | 12,0 | 208 |
| Akdeniz | 42.676 | 119.825 | 8,7 | 213 |
| Doğu-Güneydoğu | 11.367 | 24.953 | 1,8 | 214 |
| Ege | 7.526 | 15.867 | 1,1 | 232 |
| TOPLAM | 520.260 | 1.380.000 | 100,0 |
|
| İller | Ekim Alanı | Üretim | ||
| Hektar | Payı (%) | Ton | Payı (%) | |
| Konya | 67.170 | 12,9 | 262.930 | 19,1 |
| Tekirdağ | 92.547 | 17,8 | 211.671 | 15,3 |
| Edirne | 77.539 | 14,9 | 175.857 | 12,7 |
| Kırklareli | 59.319 | 11,4 | 146.682 | 10,6 |
| Adana | 34.509 | 6,6 | 100.677 | 7,3 |
| Aksaray | 15.040 | 2,9 | 53.381 | 3,9 |
| Tokat | 17.769 | 3,4 | 47.096 | 3,4 |
| Çorum | 20.447 | 3,9 | 46.974 | 3,4 |
| Eskişehir | 10.702 | 2,1 | 37.684 | 2,7 |
| Amasya | 12.045 | 2,3 | 35.446 | 2,6 |
| GENEL TOPLAM | 520.260 |
| 1.380.000 | |
Ayçiçeği tohumunda içerdiği yüksek orandaki (%22-50) yağ miktarı nedeniyle bitkisel ham yağ üretimi bakımından önemli bir yağ bitkisidir. Dünya bitkisel ham yağ üretiminin %11`i ayçiçeğinden karşılanmaktadır. Türkiye`de ise bitkisel ham yağ üretiminin %47`si ayçiçeğinden karşılanmaktadır.
Dünyada ayçiçeği yağını en çok kullanan ülkelerden biride Türkiye`dir. Türkiye`de ayçiçeği yağı tüketimi yıllık yaklaşık olarak 650 bin tondur. Ancak yerli üretimden elde edilen ayçiçeği yağı yıllık yaklaşık olarak 400-450 bin ton olmaktadır. Ortaya çıkan bu açık ithalatla karşılanmaktadır. Bu nedenle ayçiçeği, ülkemizin önemli ithal kalemlerinden biri olup, Türkiye, Avrupa Birliği`nden sonra en büyük ithalatçı ülke konumundadır.
Ülkemizin yıllar itibariyle ayçiçeği yağı üretimi aşağıdaki tabloda görülmektedir. Son on yılın ortalaması 500 bin ton dolayında olup, tohum üretimindeki artışa paralel olarak yağ üretimimiz de son yıllarda oldukça artış göstermiş ve 700 bin ton seviyelerinde gerçekleşmiştir.
TÜRKİYE AYÇİÇEĞİ YAĞI ÜRETİMİ
| YILLAR | ÜRETİM (Ton) |
| 2002/03 | 350.000 |
| 2003/04 | 312.000 |
| 2004/05 | 320.000 |
| 2005/06 | 465.000 |
| 2006/07 | 495.000 |
| 2007/08 | 460.000 |
| 2008/09 | 490.000 |
| 2009/10 | 596.000 |
| 2010/11 | 680.000 |
| 2011/12 | 707.000 |
| 2012/13 | 683.000 |
| 2013/14(*) | 791.000 |
TÜRKİYE`DE AYÇİÇEĞİ TİCARETİ
Türkiye`de gerek hızlı nüfus artışı ve gerekse kişi başına artan tüketim sonucu bitkisel yağ tüketiminde sürekli artış gözlenmektedir. Ancak artan nüfus ve buna bağlı olarak kişi başına tüketimin artması sebebiyle yağ üretimi tüketimi karşılayamamakta, giderek artan yağ açığı ithalat yoluyla giderilmektedir.
Yağ bitkileri üretimiyle ilgili istikrarlı bir planlamanın olmaması, mevcut üretim potansiyelinden yeterince yararlanılmamasına, bitkisel yağ açığının artmasına ve sanayinin dışarıya bağımlılığının artmasına yol açmaktadır.
Türkiye`nin yağlık ayçiçeği tohumu ve ayçiçeği yağı ithalat ve ihracat miktar ve değerleri aşağıdaki tablolarda verilmiştir. Tabloda görüldüğü gibi, Türkiye`nin yıllar itibariyle ayçiçeği tohumu ithalat ve ihracatı düzenli bir seyir izlememiş, artış ve azalışlar göstermiştir.
Son on yıllık ayçiçeği yağı ithalat ve ihracatına bakıldığında, tohumda olduğu gibi yağda da istikrarlı bir seyir görülmemektedir.
Son 10 yıl ortalamasında Türkiye`nin bitkisel yağ ihtiyacının yaklaşık %70`inin ithal tohum ve ithal ham yağdan karşılanmıştır. Ayçiçeği tohumu ithalatına ilave olarak işlenmiş ve ham ayçiçeği yağı ithalatı da yapılmaktadır. Ülkemizdeki yağlı tohum ve margarin işleme kapasitesinin %50 dolayında kullanıldığı dikkate alındığında, ithalatın tohum olarak yapılması, önemli bir kazanç sağlayacaktır.
TÜRKİYE`NİN YAĞLIK AYÇİÇEĞİ TOHUMU İTHALAT VE İHRACATI
| YILLAR | İTHALAT | İHRACAT | ||
| Miktar (Ton) | Değer (Bin $) | Miktar (Ton) | Değer (Bin $) | |
| 2001 | 182.691 | 41.524 | 846 | 991 |
| 2002 | 128.934 | 39.869 | 907 | 776 |
| 2003 | 540.852 | 153.335 | 4.269 | 8.406 |
| 2004 | 481.703 | 157.376 | 4.489 | 10.500 |
| 2005 | 491.325 | 161.759 | 8.128 | 16.914 |
| 2006 | 372.408 | 116.520 | 10.194 | 22.778 |
| 2007 | 596.147 | 260.166 | 10.052 | 26.598 |
| 2008 | 455.995 | 365.145 | 7.826 | 30.277 |
| 2009 | 468.277 | 240.620 | 16.195 | 35.054 |
| 2010 | 645.607 | 348.113 | 21.643 | 58.912 |
| 2011 | 905.686 | 589.577 | 32.402 | 81.161 |
| 2012 | 754.162 | 443.958 | 56.268 | 114.321 |
| 2013 | 710.657 | 474.001 | 34.700 | 103.301 |
TÜRKİYE`NİN AYÇİÇEĞİ YAĞI İTHALAT VE İHRACATI
| YILLAR | İTHALAT | İHRACAT | ||
| Miktar (ton) | Değer (bin $) | Miktar (ton) | Değer (bin $) | |
| 2001 | 133.473 | 62.781 | 24.400 | 14.048 |
| 2002 | 92.442 | 51.732 | 23.537 | 19.521 |
| 2003 | 92.548 | 54.047 | 28.428 | 22.471 |
| 2004 | 78.303 | 50.604 | 17.869 | 15.715 |
| 2005 | 203.519 | 134.930 | 23.120 | 21.495 |
| 2006 | 236.605 | 159.149 | 98.942 | 85.297 |
| 2007 | 163.115 | 138.039 | 31.906 | 36.002 |
| 2008 | 411.660 | 647.095 | 98.714 | 164.582 |
| 2009 | 323.596 | 468.305 | 101.432 | 110.618 |
| 2010 | 223.998 | 271.020 | 75.886 | 100.509 |
| 2011 | 469.858 | 629.068 | 204.872 | 338.658 |
| 2012 | 742.877 | 987.295 | 271.257 | 416.884 |
| 2013 | 625.849 | 908.122 | 346.255 | 496.198 |
Türkiye`nin Yağlık Ayçiçeği Tohumu ve Ayçiçeği Yağı İthalatı
Yağlık ayçiçeği tohumu ithalatının yaklaşık yarısını Bulgaristan`dan, diğer bölümün büyük bir kısmını ise Ukrayna, Romanya, Rusya ve Moldova`dan, ayçiçeği yağı ithalatının yaklaşık yarısını Ukrayna`dan, diğer bölümün büyük bir kısmını ise Rusya, Arjantin, Romanya ve Bulgaristan`dan yapmaktadır. Tohum ithalatında Bulgaristan, ham yağ ithalatında ise Ukrayna yaklaşık %50 pay almaktadır.
ALIM FİYATLARI
Yağlık ayçiçeği 1969 yılından itibaren uzunca bir süre destekleme alımları kapsamında tutulmuş; ancak 1994 yılında uygulanan Ekonomik İstikrar Programı çerçevesinde destekleme kapsamından çıkarılmıştır. Gerek birliklerin gerekse de alım yapan kuruluşun dünya fiyatından ürün almasını sağlamak, hem de üreticinin mağduriyetini gidermek amacıyla 1999 yılı ürünü yağlık ayçiçeğinde uygulanmaya başlanan prim sistemi halen devam etmektedir.
Tarım satış kooperatifleri birliklerinin yağlık ayçiçeği tohumu alım fiyatları aşağıdaki tabloda görülmektedir.
Yağlık ayçiçeği tohumu alımı gerçekleştiren iki tarım satış kooperatifleri birliğinin 2002-2014 yıllarını kapsayan dönemde alım fiyatlarındaki artışın %165 olduğu görülmektedir. Ancak söz konusu dönemde kimyasal gübre fiyatları cinsine göre %240-%320 düzeyinde artmış; karma yem ve mazot fiyatlarındaki artış ise %300`ü bulmuştur.
YAĞLIK AYÇİÇEK TOHUMU ALIM FİYATLARI (TL/Kg)
| Yıllar | Trakyabirlik Alım Fiyatı | Fiyat İndeksi (2002 = 100) | Karadenizbirlik Alım Fiyatı | Fiyat İndeksi (2002 = 100) |
| 2002 | 0,460 | 100 | 0,460 | 100 |
| 2003 | 0,485 | 105 | 0,485 | 105 |
| 2004 | 0,515 | 112 | 0,515 | 112 |
| 2005 | 0,505 | 110 | 0,505 | 110 |
| 2006 | 0,525 | 114 | 0,525 | 114 |
| 2007 | 0,825 | 179 | 0,800 | 174 |
| 2008 | 0,830 | 180 | 0,900 | 196 |
| 2009 | 0,750 | 163 | 0,700 | 152 |
| 2010 | 0,920 | 200 | 0,910 | 198 |
| 2011 | 1,185 | 258 | 1,160 | 252 |
| 2012 | 1,500 | 326 | 1,500 | 326 |
| 2013 | 1,170 | 254 | 1,100 | 239 |
| 2014* | 1,220 | 265 | 1,220 | 265 |
| (*) Avans fiyatı Kaynak: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Trakyabirlik, Karadenizbirlik | ||||
Tarım birlikleri arasında en fazla alım yapan Trakyabirlik ve Karadenizbirlik`in yıllar itibariyle alım miktarları ve bunların bedelleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.
BİRLİKLERİN AYÇİÇEK TOHUMU ALIM MİKTARLARI
| Yıllar | Türkiye Üretimi (Ton) | Ürün Alım Miktarı (Ton) | Birliklerin Toplam Alım Payı (%) | ||
| Trakya Birlik | Karadeniz Birlik | Toplam | |||
| 2004 | 800.000 | 426.398 | 41.656 | 468.054 | 58,5 |
| 2005 | 865.000 | 476.947 | 46.843 | 523.790 | 60,6 |
| 2006 | 1.010.000 | 441.088 | 46.997 | 488.085 | 48,3 |
| 2007 | 770.000 | 150.163 | 21.687 | 171.850 | 22,3 |
| 2008 | 900.387 | 312.436 | 50.394 | 362.830 | 40,3 |
| 2009 | 960.300 | 340.495 | 36.154 | 376.649 | 39,2 |
| 2010 | 1.170.000 | 321.928 | 28.054 | 349.982 | 29,9 |
| 2011 | 1.170.000 | 232.399 | 37.222 | 269.621 | 23,0 |
| 2012 | 1.200.000 | 205.896 | 36.591 | 242.487 | 20,2 |
| 2013 | 1.380.000 | 297.123 | 55.244 | 352.367 | 25,5 |
| Kaynak: Gümrük ve Ticaret Bakanlığı | |||||
Ülkemizde ayçiçeği tohumu alımını gerçekleştiren tarım satış kooperatifleri birliklerinden olan Trakyabirlik 2013 yılı için 297.123 ton alım gerçekleştirirken, Karadenizbirlik aynı yıl için 55.244 ton alım gerçekleştirmiştir.
Tablodaki bilgiler değerlendirildiğinde Birliklerin son 10 yıllık alım ortalamalarının ülke rekoltesinin %35`ine tekabül ettiği, ancak 2012 yılında Türkiye ayçiçeği üretimi içindeki alım payının %20`ye düştüğü görülmektedir.
KAYNAKLAR
Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği (2014) Dış Ticaret Rakamları
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı (2014) 2013 Yılı Ayçiçeği Raporu
TÜİK (2014) Bitkisel Üretim Veri Tabanı
TÜİK (2014) Dış Ticaret İstatistikleri Veri Tabanı
