ÇAY DOSYASI
Bu yıl don nedeniyle rekolte düşmüştür...
ÇAY, DOĞU KARADENİZ`DE 1 MİLYON İNSANIN GEÇİMİNİ SAĞLIYOR...
Çay (Camellia sinensis),nemli iklimlerde yetişen, yaprak ve tomurcukları içecek maddesi üretmekte kullanılan bir bitkidir. Çay subtropik ve tropik iklimde, özellikle dağlık bölgelerde yetiştirilir.En önemli çay üreten ülkeler Çin, Hindistan, Kenya, Sri Lanka ve Türkiye‘dir, ve bu ülkeler toplam dünya çay üretiminin dörtte üçünü karşılar. Japonya‘da sadece yeşil çay üretilir. Japonya‘da çay sırf makine ile toplanıyor olsa da en yüksek kaliteye sahiptir.En çok çay tüketen (ithal eden) ülkeler ise Büyük Britanya, Rusya, Pakistan, ABD ve Arap ülkeleridir.
Çay yapraklarında kafein, tein, teofillin, teobromin alkolitleri, tanen, uçucu yağ ve az da olsa B vitamini bulunur.
Çay`ın faydalarını sıralarsak, Damarlardaki kan dolaşımını düzenler, Aşırı miktarda olmamak şartıyla içilecek olursa bedeni ve zihni yorgunluğu giderir, Sinirleri uyarır, Hazmı kolaylaştırır, İdrar söktürür, İshal keser,Damar kireçlenmesini önler.
Türkiye, çay tarım alanlarının genişliği bakımından dünyada üretici ülkeler arasında 8. sırada, kuru çay üretimi yönünden 5. sırada, yıllık kişi başına tüketim bakımından ise 4. sırada yer almaktadır.
2014 yılında Dünya çay pazarı 18 milyar dolar civarındadır.Dünya çay tüketiminin yüzde 97`si siyah, yüzde 3`ü yeşil çaydan oluşuyor. Dünyada 30 ülkede çay yetiştirilmektedir.
Türkiye`de günlük ortalama 240 milyon civarında bardak çay tüketildiği tahmin ediliyor.
DÜNYADA ÇAY TARIM ALANLARI VE KURU ÇAY ÜRETİMİ (2012)
| Ülkeler | Üretim Alanı (ha) | % | Üretim (ton) | % |
| Çin | 1.500.000 | 45,8 | 1.700.000 | 35,3 |
| Hindistan | 605.000 | 18,5 | 1.000.000 | 20,8 |
| Sri Lanka | 221.969 | 6,8 | 330.000 | 6,8 |
| Kenya | 190.600 | 5,8 | 369.400 | 7,7 |
| Endonezya | 122.500 | 3,7 | 150.100 | 3,1 |
| Vietnam | 115.964 | 3,5 | 216.900 | 4,5 |
| Myanmar | 79.000 | 2,4 | 32.000 | 0,7 |
| Türkiye | 75.860 | 2,3 | 225.000 | 4,7 |
| TOPLAM | 3.275.991 | 4.818.118 |
|
Yıllık kişi başına çay tüketim miktarları yüksek olan ilk beş ülke şunlardır; İrlanda (3,2 kg), Kuveyt (2,7 kg), İngiltere (2,5 kg), Türkiye (2,4 kg), Katar (2,0 kg).
Doğu Karadeniz Bölgesinde 759 bin dekar çaylık sahada yaklaşık 206 bin üretici çay tarımı ile uğraşmaktadır.
Çaylık alanların %66`SI Rize, %20`si Trabzon, %11`İ Artvin, %3`ü ise Giresun ve Ordu illerinde bulunmaktadır.
İLLERE GÖRE ÇAYLIK ALAN ÜRETİCİ SAYISI (2012)
| İLLER | Çaylık Alanı | Üretici | ||
| Dekar | % | Adet | % | |
| RİZE | 498.002 | 66 | 128.539 | 62 |
| TRABZON | 155.321 | 20 | 49.252 | 24 |
| ARTVİN | 85.757 | 11 | 19.620 | 9 |
| GİRESUN - ORDU | 19.945 | 3 | 9.313 | 5 |
| TOPLAM | 759.025 | 100 | 206.724 | 100 |
Yıllık yaş çay ürünü rekoltesi iklim ve tarımsal teknik önlemlere bağlı olarak 1.000 - 1.200 bin ton arasında değişebilmektedir.
1985 yılında sektördeki toplam alımın %95`i Çaykur, %5`i özel sektör tarafından yapılıyorken, bu oran özel sektör fabrika sayısındaki artışa bağlı olarak değişmiş 2013 yılında %58`i Çaykur, %42`si özel sektör tarafından gerçekleştirilmiştir.
Doğu Karadeniz Bölgesi`nde Rize,Trabzon,Artvin ve Giresun`da bir milyon üretici çay tarımı yapmaktadır.Bu bölgede 46 adet Çaykur,151 adet özel sektör olmak üzere toplam 197 adet çay fabrikası mevcuttur.
2014 yılında 2.25 milyar lira işlem hacmine ulaşan çay sektörü 5 maddelik kanunla yönetilmektedir
ÇAYKUR VE ÖZEL SEKTÖR TARAFINDAN SATIN ALINAN YAŞ ÇAY MİKTARLARI VE ORANLARI
|
Yıllar | Satın Alınan Yaş Çay Miktarı | ||||
| Çaykur (Bin ton) |
% | Özel Sektör (Bin ton) |
% | Toplam (Bin Ton) | |
| 2008 | 650 | 58 | 467 | 42 | 1.117 |
| 2009 | 594 | 54 | 510 | 46 | 1.104 |
| 2010 | 590 | 45 | 715 | 55 | 1.305 |
| 2011 | 653 | 53 | 580 | 47 | 1.233 |
| 2012 | 655 | 57 | 494 | 43 | 1.149 |
| 2013 | 672 | 58 | 489 | 42 | 1.162 |
Doğu Karadeniz`de çay tarımı çoğunlukla küçük aile işletmeciliği şeklinde yapılmaktadır. Çay üreticilerinin %76`sı 5 dekarın altında, %20,6`sı 5-10 dekar arasında ve %3,2`si 10-20 dekar arasında olup; sadece %0,1`i 20 dekar üzerinde çaylık alana sahiptir.
ÇAYLIK ALANLARIN ÜRETİCİ SAYISINA GÖRE DAĞILIMI (2012)
| İşletme Büyüklüğü (Dekar) | Üretici Sayısı | Oranı (%) | Çaylık Alan (Dekar) | Oranı (%) |
| - 0,5 | 2.661 | 1,3 | 933 | 0,1 |
| 0,5 - 1 | 10.812 | 5,2 | 8.125 | 1,1 |
| 1 - 2 | 44.440 | 21,5 | 63.230 | 8,3 |
| 2 - 5 | 99.324 | 48,0 | 318.311 | 41,9 |
| 5 - 10 | 42.687 | 20,6 | 280.448 | 36,9 |
| 10 - 15 | 5.500 | 2,7 | 63.861 | 8,4 |
| 15 - 20 | 994 | 0,5 | 16.623 | 2,2 |
| 20 - 25 | 210 | 0,1 | 4.558 | 0,6 |
| 25 - 100 | 96 | 0,0 | 2.936 | 0,4 |
| TOPLAM | 206.724 | 100 | 759.025 | 100 |
YILLAR İTİBARİYLE YAŞ ÇAY ALIM FİYATLARI (Kuruş/kg)
| Yıllar | Alım Fiyatı (Kuruş) | Artış Oranı (%) | Destekleme Primi (Kuruş) | Fiyat + Prim (Kuruş) |
| 2002 | 32 | 28,0 | - | 32 |
| 2003 | 40 | 25,0 | 5 | 45 |
| 2004 | 46 | 15,0 | 6,5 | 52,5 |
| 2005 | 51,5 | 12,0 | 7 | 58,5 |
| 2006 | 57 | 10,7 | 8 | 65 |
| 2007 | 64 | 12,3 | 9 | 73 |
| 2008 | 73,7 | 15,2 | 10,17 | 83,9 |
| 2009 | 79 | 7,2 | 11,5 | 90,5 |
| 2010 | 88,5 | 12,0 | 11,5 | 100 |
| 2011 | 98 | 10,7 | 12 | 110 |
| 2012 | 110 | 12,2 | 12 | 122 |
| 2013 | 123 | 11,8 | 12 | 135 |
| 2014 | 138 | 12,2 | 12 | 150 |
ÇAY ÜRETİMİNDE VE ÖRGÜTLENMESİNDE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
· Özelleştirme halinde çay üreticilerinin sorunlarının artacağı kuşkusuzdur; bu nedenle ÇAYKUR özelleştirilme yerine özerkleştirilmeli; kuruma yeterli işletme sermayesi verilerek, özerk bir yapıya kavuşturulmalıdır.
· Çay tarım alanlarının yeniden belirlenmesi (yenilenmesi) gerekmektedir.
· Kuru çayın borsada satılmasının gündeme gelmesi gerekiyor.
· Çaykur`un kota ve kontenjan uygulaması nedeniyle üretilen yaş çay`ın yarısının özel sektöre verilme mecburiyetinin ve özel sektörün ürünü neredeyse yarı fiyatına almasının çay üreticilerini iki kez mağdur etmektedir.
· Çay`da uygulanan taban fiyat, sadece Çaykur`u bağlamamalı, özel sektörü de kapsayıcı ve bağlayıcı olmalıdır.
· ÇAYKUR`un yönetim ve denetimi çay üreticilerine devredilmelidir. Yönetiminde üretici temsilcilerinin olmaması kurumu anti-demokratik hale getirmektedir.
· Mevcut durumda kurum politikacıların rant aracı olmaktan kurtarılmalı, yönetici ve teknik uzman personele özgür bir çalışma ortamı yaratılmalıdır.
· Yaş çay fiyatları, maliyet hesabı yapılarak belirlenmelidir. Çayda özel sektör için de bağlayıcı olan taban fiyat uygulamasına geçilmelidir.
· Çayda kalite ve verimi artırıcı araştırma ve geliştirme çalışması kamu (devlet) tarafından yapılmalıdır. Devlet üreticilere bilgi ve yeni teknoloji desteği vermelidir.
· Üreticiler günü kurtarma çabasından vazgeçmeli, dünya piyasalarında satılabilecek, standartlara uygun çay üretmelidir. Bu bağlamda organik üretime yapılan destekler artırılmalıdır.
· Çay kaçakçılığı üreticilere büyük zararlar vermektedir. Kaçakçılığın önüne geçecek yasal ve fiili önlemler alınmalıdır.
· Çay bedelleri peşin ödenmemekte, ancak tarımsal girdi (gübre) ve kredilere aylık faiz uygulaması yapılmaktadır. Girdi bedellerinin geri ödemesi çay bedellerinin ödemesine göre ayarlanmalı ve faiz uygulaması kaldırılmalıdır.
· Yaş çay alım fiyatları çay toplanmaya başladıktan sonra değil, ürün toplanmaya başlamadan önce açıklanmalıdır.
· Özel sektör yaş çay bedellerini ya kuru gıda olarak yapmakta ya da uzun süreye (yıllara) yaymaktadır. Hatta belirlenen alım fiyatının yarısına bile ürün almaktadır. Böylelikle üretici iki kere sömürülmektedir. Bu anlamda, özel sektörün bu keyfi uygulamalarına karşı üreticiyi koruyan, sorumlu tutan ve denetleyen yasal düzenlemelerin öncelikle yapılması gerekmektedir.
· Kullanılan kimyasal gübreler toprağı bitirme noktasına getirirken, içme sularını da kirlemektedir. Bu nedenle mümkün olduğunca kimyasal gübre kullanımından vazgeçilmelidir.
· Çay üreticilerini özel sektörün, tüccarın keyfi uygulamalarına karşı koruyacak, üreticilerin kendi yönetimlerini denetleyecek olan toplu pazarlık haklarını sendikaları aracılığıyla yapabilmeleri yasal güvence altına alınmalıdır.
TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası
