Kayýsýnýn eski çaðlardan beri yetiþtiriciliði yapýlmakta olup anavataný, Türkistan`dan Batý Çin`e kadar uzanmaktadýr. Kayýsý, coðrafik olarak dünyanýn hemen hemen her yerine daðýlmýþ olsa da daha çok Akdeniz`e yakýn olan ülkelerde, Avrupa, Orta Asya, Amerika ve Afrika kýtalarýnda yetiþtirilmektedir.

Günümüzde kayýsý yetiþtiriciliðinin yoðun olarak yapýldýðý coðrafik alanlar Akdeniz ülkeleri ve Avrupa`dýr. Ayrýca Ýran, Pakistan, Özbekistan, Cezayir ve Fas`ta önemli miktarda kayýsý üretimi yapýlmaktadýr. Deðiþik iklim koþullarýnda yetiþen çok sayýda kayýsý tür ve çeþidine raðmen dünya yaþ kayýsý üretimi hala çok düþüktür. 1961 Yýlýnda 1.3 milyon ton olan yaþ kayýsý üretimi, 1980`de 1.7 milyon tona 1990`da 2.2 milyon tona, 2012`de 3.9 milyon tona yükselmiþtir. Bugün yaklaþýk 550 bin hektarlýk alanda 3.3-3.9 milyon ton arasýnda yaþ kayýsý üretimi yapýlmakta, hektara verim 7.360 kilogramdýr. Dünya nüfusu dikkate alýndýðýnda kiþi baþýna düþen yaþ kayýsý miktarý yaklaþýk 0.5 kg gibi çok düþük düzeydedir. Yaþ kayýsý üretim maliyeti 0.5 $/kg (ABD ve Pakistan) ile 2.0 $/kg (Fransa), birim alandan elde edilen gelir ise 276 $/dekar ile 1.770 $/dekar (Fransa) arasýnda deðiþmektedir (Asma 2001, Ünal 2010).

Kayýsý dünyada taze ve kurutularak tüketilmekle birlikte meyve suyu, çerez, reçel, kozmetik sanayi, ilaç sanayi gibi birçok sektörde hammadde olarak kullanýlmaktadýr (Asma, 2000).

Dünya kayýsý üretimi son yýllarda 4 milyon tonun üzerinde gerçekleþmektedir. Türkiye, Dünya Gýda Örgütü (FAO) verilerine göre kayýsý üreten ülkeler arasýnda ilk sýrada yer alýrken 2013 yýlýnda 811 bin ton üretim ile dünya kayýsý üretiminin yaklaþýk beþte birini karþýlamaktadýr. Üretim miktarýna göre Türkiye`yi Ýran, Özbekistan, Cezayir ve Ýtalya izlemektedir (FAO,2015). Türkiye`de üretilen kayýsýnýn önemli bir bölümü kurutularak deðerlendirilmekte ve arz edilmektedir.Türkiye`de meyve üretimi; gýda güvenliði, insan beslenmesi, meyve iþleyen sanayilere hammadde temin etmesi, iç ve dýþ ticaretinin yapýlmasý, istihdam saðlamasý ekolojik ve çevresel etkileri yönünden önemli bir üretim faaliyetidir.

Dünya genelinde kayýsýnýn üretimi, iþlenmesi, pazarlanmasý ve tüketimi, sofralýk ve kurutmalýk olmak üzere baþlýca iki þekilde yapýlmaktadýr.

TAZE KAYISI ÜRETÝMÝ:

Dünyada, kuzey yarým küreden güney yarým küreye kadar geniþ bir yayýlým alanýna sahip olan kayýsý büyük oranda taze olarak tüketilmektedir. 2013 yýlýnda dünya genelinde 504.319 hektar alanda kayýsý tarýmý yapýlmýþ olup bu alandan 4.111.076 ton kayýsý üretimi gerçekleþmiþtir (FAO,2015). Kayýsý üretiminde Türkiye, Ýran ve Özbekistan ilk üç sýrada yer almaktadýr. Taze kayýsý üretiminde 2013 yýlý üretim miktarýnda Türkiye% 19,74 `lük payla birinci sýrada yer almaktadýr. Diðer önemli üretici ülkelerden Ýran`ýn %11,12 ve Özbekistan`ýn%10,46`lýküretim paylarý bulunmaktadýr(Tablo 1).

Tablo 1.Dünya Taze Kayýsý Üretiminde Ülkelerin Yýllýk Üretim Miktarlarý (ton)

Kaynak: FAO 2015

Dünya genelinde üretilen kayýsýnýn sofralýk tüketim için taze olarak ihraç edilmesi sýnýrlý olmakla birlikte kayýsý üretim miktarýna oraný %10 seviyesini henüz geçememiþtir. Dünya taze kayýsý ihracatýnda Fransa, Ýspanya, Özbekistan ve Türkiye ilk sýralarda yer almaktadýr. Dünya taze kayýsý ihracatý yapan ülkelerin yýllýk ihracat miktarlarý Tablo 2`de gösterilmiþtir.

Tablo 2. Dünya taze kayýsý ihracatý yapan ülkelerin yýllýk ihracat miktarý (ton)

Kaynak:ITC, 2015

Dünya taze kayýsý ihracatýnda 2014 yýlýnda 467 milyon dolarýn üzerinde ihracat deðeri hesaplanmýþtýr. Dünya taze kayýsý ihracatýndan elde edilen gelir bakýmýndan Fransa, Ýspanya, Ýtalya ve Türkiye ilk sýralarda yer almaktadýr (Tablo 3).

Tablo 3. Dünya taze kayýsý ihracatý yapan ülkelerin yýllýk ihracat deðerleri (1000 $)

Kaynak: ITC, 2015

KURU KAYISI ÜRETÝMÝ

Kurutulan kayýsýlarýn bozulma oraný düþerken depoda bekleme süresi artmaktadýr. Uluslararasý Sert Kabuklu ve Kuru Meyve Konseyi`nin verilerine göre Dünya`da 2012 yýlýnda yaklaþýk 240 bin ton kuru kayýsý üretimi gerçekleþmiþtir.

Türkiye dünya kuru kayýsý üretiminin yaklaþýk %75`ini tek baþýna karþýlamaktadýr. Ýran, Çin, Güney Afrika, ABD, Avustralya ve Tacikistan dünyada kuru kayýsý üretimi yapan diðer önemli ülkelerdir.

Türkiye 2014 yýlýnda 78.061 ton kuru kayýsý ihracatý ile dünyada ilk sýrada yer almaktadýr.  Türkiye`yi 2014 yýlý itibariyle 32.844 ton ihracatýyla Tacikistan izlemektedir. Dünyada baþlýca kuru kayýsý üreticisi ülkeler ve bunlarýn son yýllara ait kuru kayýsý ihracat miktarlarý Tablo 4`de verilmiþtir.

Tablo 4. Dünya ve bazý ülkelerin yýllýk kuru kayýsý ihracat miktarý (ton) 

Kaynak: ITC, 2015

Dünya kuru kayýsý ihracatý 2014 yýlýnda 460 milyon dolarlýk ihracat yapýlmaktadýr. Dünyada 2010-2014 yýllarý kuru kayýsý ihracat miktarý ve ihracat deðerlerine göre 1 kg kuru kayýsýnýn ortalama birim fiyatý 2,84 kg/dolar olarak gerçekleþmiþtir.

Türkiye 2014 yýlýnda 345 milyon dolarýn üzerinde ihracat geliri elde etmiþtir. Türkiye`nin 1 kg kuru kayýsý ihracat birim fiyatý 2010-2014 yýllarý ortalamasýna göre 3,51 kg/dolar olarak gerçekleþmiþtir. Dünyada baþlýca kuru kayýsý ihracatçýsý ülkelerin ihracat gelirleri Tablo 5`da gösterilmektedir.

Tablo 5. Dünya ve bazý ülkelerin yýllýk kuru kayýsý ihracat deðerleri (1000 $) 

TÜRKÝYE KAYISI ÜRETÝM VE PAZARLAMASI

Türkiye`de kayýsý, baþta Malatya olmak üzere Elazýð, Iðdýr, Mersin, Antalya illeri ile Ege, Akdeniz, Ýç Anadolu ve Marmara bölgelerinde yetiþtirilmektedir. Üretilen kayýsýnýn önemli bir bölümü kurutularak kuru kayýsý olarak deðerlendirilmektedir. Kurutmalýk dýþýnda kalan kayýsý genellikle sofralýk ve meyve suyu sanayinde kullanýlmaktadýr. Kayýsý çekirdeklerinin tatlý olanlarý çerezlik olarak, acý çekirdekler ise ilaç ve kozmetik sanayinde deðerlendirilmektedir.

Malatya önemli bir kayýsý üretim merkezi olmasý itibariyle, Türkiye kuru kayýsý ihracatýnda da özel bir yere sahiptir. Türkiye yaþ kayýsý üretiminin yarýdan fazlasýný saðlayan bu ilde üretim yoðun olarak kuru kayýsýya yönelik olup, üretilen kayýsýnýn önemli bir bölümü kurutulmakta ve kurutulan kayýsýnýn yaklaþýk % 90-95`i

ihraç edilmektedir. Bu açýdan deðerlendirildiðinde, gerek aðaç sayýsý gerekse yaþ ve kuru kayýsý üretim miktarlarý ile Malatya ili sadece Türkiye`nin deðil bütün dünyanýn kayýsý üretim merkezi konumunda bulunmaktadýr.

Türkiye kayýsý üretim miktarý iklim koþullarýna baðlý olarak yýldan yýla deðiþmektedir. Bu nedenle iklimin uygun olduðu yýllarda daha yüksek kayýsý üretimi söz konusudur.

Türkiye`de farklý bölgelerde, farklý iklim koþullarýnda ve farklý rakýmlarda kayýsý yetiþtiriciliði yapýlmaktadýr. Türkiye`de üretilen kayýsýnýn %10-15`i taze tüketim olarak, geri kalaný ise kurutmalýk olarak deðerlendirilmektedir. Doðu Anadolu Bölgesinde üretilen taze kayýsý büyük oranda iç pazarlara arz edilmekle birlikte özellikle Akdeniz Bölgesi`nde yetiþtirilen erkenci kayýsýlar dýþ pazarlara sunulmaktadýr. Kayýsý üreticisi illerin üretim miktarlarý Tablo 6`de gösterilmektedir.

Tablo 6. Türkiye`nin illere göre yýllýk kayýsý üretim miktarý (ton) 

Kaynak: TUÝK, 2015

Türkiye`de sofralýk olarak üretilen kayýsýlarýn büyük çoðunluðu iç piyasada tüketildiðinden, taze kayýsý ihracatýnda dünyada %12`lik payla istenilen seviyeye henüz ulaþamamýþtýr. Oysa ayný ekolojik koþullara sahip olan Fransa, Ýspanya ve Ýtalya gibi ülkelerde üretim miktarý az olmasýna raðmen taze kayýsý ihracat miktarý ve geliri Türkiye`den fazladýr. Son yýllarda ihracat miktarýnda artýþlar gözlenmekte olup 2009 yýlýnda 18.446 ton taze kayýsý ihracatý yapýlýrken 2014 yýlýnda %144 oranýnda artýþ olmuþ ve 26.700 ton taze kayýsý ihracatý gerçekleþmiþtir. 

Türkiye`de Kuru Kayýsý

Kayýsý hasat sonrasý muhafazasý zor olan bir ürün olmasý nedeni ile genellikle kurutularak deðerlendirilmektedir. Türkiye dünya kuru kayýsý üretiminin büyük bir bölümünü karþýlamakta olup, üretim yoðun olarak Malatya ili ve çevresindeki birkaç ilçede gerçekleþmektedir.

Ýhracatý yapýlan kuru kayýsý miktarý 2009 yýlýnda 101.234 ton iken 2014 yýlýnda 78.061 ton olarak gerçekleþmiþtir. Geçen yýllar içerisinde en fazla kuru kayýsý ihracatý 2013 yýlýnda 112.444 ton olarak gerçekleþirken en fazla gelir 2011 yýlýnda 360 milyon dolarý geçerek elde edilmiþtir.

Kuru kayýsý ihracat birim fiyatý, yýllara ve üretim miktarýna baðlý olarak deðiþmekte ve üretim miktarý arttýkça fiyat düþmektedir. Kayýsý üretiminin en fazla olduðu 2013 yýlýnda ortalama ihracat birim fiyatý 2,79 kg/dolar iken, üretimin en az olduðu 2014 yýlýnda 4,43 kg/dolar olarak gerçekleþmiþtir. (Tablo 7).

Tablo 7.Türkiye`nin yýllara göre kuru kayýsý ihracat miktarý ve deðeri 

Kaynak: ITC,2015

Türkiye en fazla kuru kayýsý ihracatýný 2013 yýlýnda Rusya Federasyonuna yaparken 2014 yýlýnda ABD`ye gerçekleþtirmiþtir. Bu ülkeyi sýrasýyla Almanya, Fransa ve Birleþik Krallýk takip etmektedir. Türkiye`nin kuru kayýsý yýllýk ihracat miktarý ülkeler itibariyle Tablo 8`de verilmiþtir. 

Tablo 8. Türkiye`nin ülkelere göre yýllýk kuru kayýsý ihracat miktarý (ton)

Kaynak: ITC, 2015

Türkiye`nin 2014 yýlý kuru kayýsý ihracat geliri 345.940.000 dolar olarak gerçekleþmiþtir. Kuru kayýsý ihracatýnda en fazla geliri sýrasýyla Amerika Birleþik Devletleri, Almanya ve Fransa`dan elde etmektedir. Türkiye`nin ülkeler itibariyle yýllýk ihracat deðeri Tablo 9`de verilmiþtir. 

Tablo 9.Türkiye`nin ülkelere göre kuru kayýsý ihracat deðeri (1000 $) 

Türkiye kuru kayýsý ihracatýnýn % 14,1`ini ABD`ye, % 8,2`sini Almanya`ya,  % 7,5`ini Fransa`ya ihraç etmektedir. Türkiye kuru kayýsý ihracatýndan elde ettiði gelirin % 15`ini ABD  % 9,9`unu Almanya,  % 7,5`ini Fransa`ya yaptýðý ihracattan elde etmektedir . 

KURU KAYISI PAZARLAMA 

Kuru kayýsý baþlýca 3 þekilde kurutulmakta ve pazarlanmaktadýr. Kayýsý çeþitlerinden SÇKM içeriði düþük olanlar açýk alanda güneþ altýnda kurutulur ve genellikle hoþaflýk olarak tüketilir. SÇKM içeriði yüksek kayýsý çeþitleri hasat edildikten sonra herhangi bir iþlem yapmadan direk güneþ altýnda (gün kurusu kayýsý) ya da kükürtlenerek (islimli, kükürtlü kayýsý) kurutulmaktadýr. Kükürtlemenin amacý, kuru kayýsýlarýn depoda uzun süre muhafazasýný saðlamak üzere küf, maya ve zararlýlarýn faaliyetlerini engellemek ve renk bozulmalarýnýn önüne geçmektir. Gün kurusu kayýsýlar genellikle kahverengi, kükürtlü kayýsýlar ise sarý renkli olmaktadýr.

Kayýsý üreticileri ürettiði kuru kayýsýlarý Komisyoncu, Tüccar ve Ýhracatçýya doðrudan satabilmektedir. Tüketicilere kuru kayýsýnýn ulaþtýrýlmasýndaki son nokta perakende satýþ noktalarý olmaktadýr. 

Geniþ bir yayýlým alanýna sahip olan kayýsýnýn dünya genelinde yaklaþýk 500 bin hektara alanda yetiþtiriciliði yapýlmakta ve 4 milyon ton civarý üretimi gerçekleþmektedir.

Kayýsý üretiminde önde gelen ülkelerarasýnda Türkiye, Ýran ve Özbekistan ilk üç sýrayý almaktadýr. Türkiye, dünya kayýsý üretiminin yaný sýra kuru kayýsý üretiminde de birinci sýrada yer almaktadýr. Dünya kuru kayýsý üretiminde sezon itibariyle dalgalanmalar olmakla birlikte Türkiye dünya kuru kayýsý üretiminin yaklaþýk %75`ini tek baþýna karþýlamaktadýr. 2013 yýlýnda Türkiye 112 bin ton kuru kayýsý ihracatý ile 314 milyon dolar ihracat geliri saðlamýþtýr.

Türkiye en fazla kuru kayýsý ihracatýný Rusya Federasyonu ile gerçekleþtirirken bu ülkeyi sýrasýyla ABD ve Almanya takip etmektedir.

Taze kayýsý ihracatýnda ise son yýllarda önemli ilerlemeler olmasýna raðmen Türkiye dünya piyasasýnda istenilen yere henüz ulaþamamýþtýr.

Kayýsý ülke yeterlilik seviyesi 2012/2013 üretim sezonunda %415,55 olarak gerçekleþirken kiþi baþý tüketim 2,23 kg olmuþtur. Kayýsý yeterlilik seviyesi bakýmýndan son derece yüksek bir orana sahiptir. Tüketim miktarýn arttýrýlmasý ve kiþi baþý tüketimin en az 5 kilograma çýkarýlmasý hedeflenmelidir.

Kayýsý dünya genelinde ilkbahar geç donlarýndan en çok etkilenen ürünler arasýnda gelmektedir. 2014 yýlýnda Türkiye kayýsý üretiminde önemli paya sahip olan Malatya, Elazýð, Kahramanmaraþ ve Sivas illerinde meydana gelen zirai don hadisesi nedeni ile üretim ve ihracat miktarýnda düþüþ beklenmektedir. Malatya ilinde yapýlan rekolte tahminlerinde üretim miktarýnýn %95 oranýnda azaldýðý belirlenmiþtir.

Kayýsý Yetiþtiriciliðinde Karþýlaþýlan Önemli Sorunlar ve Çözüm Önerileri

Tüm dünyada olduðu gibi kayýsý yetiþtiriciliðinin en önemli sorunu ilkbahar geç donlarýdýr. Kayýsý aðaçlarý ilkbahar geç donlarýndan önemli ölçüde zarar görmekte ve çoðu yýl rekolteyi geç donlar tayin etmektedir. Ova veya vadi tabanýnda tesis edilen bahçeler bazen üst üste, bazen de 2–3 yýlda bir meydana gelen ilkbahar geç donlarýndan zarar görmektedir. Ýlkbahar geç donlarýndan korunmanýn en etkili yolu, don tehlikesinin bulunduðu rutubetli, taban araziler ve soðuk havanýn biriktiði vadi içlerinde kayýsý bahçesi tesis edilmemesidir.

Fakat her þeye raðmen don riski bulunan bir bölgede kayýsý bahçesi tesis edilmiþse donlardan korunma yöntemlerinin dikkatlice uygulanmasý gerekir.

Kayýsýnýn yüksek fiyattan alýcý bulmasý ve yeni tüketim alanlarýnýn geliþtirilmesi için kayýsýnýn beslenme ve insan saðlýðý açýsýndan önemi geniþ kitlelere doðru bir þekilde tanýtýlmasý gerekir. Nitekim ülkemizde üretilen kuru kayýsýnýn yaklaþýk % 80-85`lik kýsmý ihraç edilmesine karþýlýk sadece % 10-15`lik gibi çok az bölümü yurt içinde tüketilmektedir. Bilindiði gibi meyve seçimi ve tüketimi ile ilgili davranýþlar öðrenilmiþ davranýþlar olup, bu davranýþlarýn deðiþtirilmesi güç ve yavaþ iþleyen bir süreçtir. Bu bakýmdan bireylerde kayýsý tüketim alýþkanlýðýnýn kazandýrýlmasý için beslenme eðitim programlarý düzenlenmeli, televizyon, radyo gazete ve internet gibi çeþitli iletiþim araçlarýnda kayýsýnýn faydalarýný anlatan reklam çalýþmalarýna aðýrlýk verilmelidir.

Kayýsýnýn doðal sarý renginin korunmasý ve depoda fumigant özelliði göstererek fermantasyon ve böcek zararýnýn önlenmesi için yaþ kayýsýlar kurutulmadan önce kükürtlenmektedir. Kuru kayýsý ithal eden ülkelerin ithalatýna izin verdikleri kükürt miktarý AB ülkelerinde 2000 ppm, ABD ve Avustralya`da 3000 ppm, Kanada`da 2500 ppm`dir. Resmi Gazetede 16.11.1997 tarihinde yayýnlanarak yürürlüðe giren Türk Gýda Kodeksine göre kuru kayýsýda maksimum kalýntý kükürt miktarý 2000 ppm olarak belirlenmiþtir. Kuru kayýsýda kalýntý kükürt sorunun çözümü için üretici ve tüccar arasýnda sözleþmeli üretimin geliþtirilmesi, kerevet ile kükürtleme sistemine geçilmesi ve düþük kükürtlü kuru kayýsýlarýn soðuk hava depolarýnda muhafaza edilmesi gerekmektedir.

Kuru kayýsýnýn katma deðerinin yükseltilmesi için hammadde þeklinde satýþý yerine kayýsýdan yeni ihraç ürünleri geliþtirilmesi (konserve, pulp, doðranmýþ, dondurulmuþ kayýsý) ve ürün çeþitlendirilmesine aðýrlýk verilmelidir. Kayýsýnýn insan saðlýðý açýsýndan faydalarýný ortaya koyan ayrýntýlý araþtýrmalarýn yeterli ölçüde yapýldýðýný söylemek pek mümkün deðildir. Kayýsýnýn insan saðlýðýna etkileri konusunda yapýlacak çalýþmalarýn iletiþim araçlarý vasýtasýyla insanlara duyurulmasý kayýsýnýn tanýtýmýna önemli katkýlar saðlayacaktýr.

Avrupa`da kayýsý tarýmý yapýlan birçok ülkede kayýsýnýn en önemli hastalýðý olan Þarka virüsü (Plum pox virus) üretimde çok ciddi sorunlara yol açmaktadýr. Ülkemizde ise Ege, Akdeniz ve Ýç Anadolu`da yapýlan araþtýrmalarda kayýsý aðaçlarýnda þarka virüsü tespit edilmiþtir. Kimyasal herhangi bir mücadelesi olmayan bu hastalýða karþý alýnabilecek yegane önlem hastalýða dayanýklý yeni çeþitlerin ýslah edilmesi gerekmektedir. Avrupa`da yürütülen ýslah programlarý sayesinde hastalýða dayanýklý yeni kayýsý çeþitleri geliþtirilmiþtir. Ülkemizde ise 2006 yýlýnda baþlatýlan ýslah çalýþmalarý sonucu hastalýða dayanýklýlýk geni taþýyan verim ve meyve kalitesi yüksek sofralýk ve kurutmalýk yeni kayýsý melezleri tespit edilmiþ, bu kayýsýlarýn adaptasyon ve hastalýða dayanýklýlýk testleri devam etmektedir.

KAYNAKLAR: 

ASLAN A. PALA M. Kayýsý Bakýþ 2015 Kayýsý Araþtýrma Enstitüsü Müdürlüðü-Malatya

G.T.H.B. Bitkisel Üretim Gen. Müd. Ulusal Kayýsý Çalýþtayý Sonuç Raporu ANKARA-2015