SU ÜRÜNLERİ RAPORU
SU ÜRÜNLERİ ÜRETİMİMİZİN YAPISI
Özet
Su ürünleri üretimimiz avcılık ve yetiştiricilik yoluyla gerçekleştirilmektedir. Ülkemiz kuzeyden güneye tür sayısı, sıcaklığı ve tuzluluğu artan, popülasyon sayısı azalan farklı özellikte denizlere sahiptir. 200 kadar doğal gölümüz, 300`ü aşkın baraj gölümüz, 33 büyük akarsuyumuz ve 750 kadar göletimiz su ürünleri üretimi açısından önemli olan iç sularımızı oluşturmaktadır.
1970 yılında 178 bin ton olan üretimimiz, 2015 yılında 672 bin ton olmuştur. 2015 yılındaki üretimin % 36`sı yetiştiricilik, % 64`ü avcılık yoluyla gerçekleştirilmiştir.
Denizlerden yapılan avcılıkta en önemli pay Karadeniz`e aittir. 2015 yılında denizlerden yapılan avcılıktaki payı %80 olmuştur. Avlanılan en önemli türler % 49`luk payı ile hamsi, % 19`luk payı ile çaça, % 9`luk payı ile beyaz kum midyesidir. Aynı yıl içsularda avlanılan en önemli türler ise %26`lık payı ile sadece Van Gölünde bulunan inci kefali, % 26`lık payı ile sazan, % 20`lik payı ile havuz balığı ve %14`lük payıyla gümüş balığı olmuştur.
Avcılık faaliyetinde bulunan balıkçı gemilerinin 15 bini aşkın kısmı denizlerde, 3 bin kadarı ise içsularda faaliyet göstermektedir.
2015 yılında su ürünleri yetiştiriciliğinin %42`si içsulardan, %58`i denizlerden gerçekleştirilmiştir. Su ürünleri yetiştiriciliği yapan 2377 işletmenin % 82`si içsularda olmasına karşın, üretim içindeki payı % 42 olmuştur. Alabalık, levrek ve çipura yetiştiriciliği yapılan en önemli türlerdir. Denizlerden yetiştiricilik yoluyla üretilen balıkların % 54`ünü levrek, % 37`sini çipura, % 5`ini alabalık oluşturmaktadır. İçsulardan yetiştiricilik yoluyla üretilen balıkların ise tamamına yakını denebilecek kısmını alabalıklar oluşturmaktadır.
Dünya su ürünleri üretimi 2014 yılında % 56`sı avcılık, % 44`ü yetiştiricilik yoluyla olmak üzere 167 milyon ton olmuştur. Avcılığın % 13`ü, yetiştiriciliğin % 64`ü içsulardan gerçekleştirilmiştir. Türkiye toplam su ürünleri üretimi ile dünyada 30`lu sıralarda, AB ülkeleri içinde ilk beş sırada yer almaktadır.
Kişi başına su ürünleri tüketimimiz 6 kg civarındadır. 2013 yılında kişi başına dünya su ürünleri tüketimi ortalaması 19 kg, Avrupa ve AB ortalaması 22 kg civarında olmuştur. Bu rakamlar aynı yılda İzlanda`da 92 kg, Norveç`te 52 kg, Japonya`da 49 kg, İspanya`da 42 kg, Yunanistan`da 19 kg, Bulgaristan`da 7 kg, Irak`ta 3 kg olmuştur.
Türkiye`nin avcılık yoluyla üretimi artırma imkânı bulunmamaktadır. Avcılık politikaları ekosistem temelli bir yaklaşımla, üretimin sürdürülebilirliği üzerine oluşturulmalıdır.
Su ürünleri yetiştiriciliği yaptığımız türler karnivor türlerdir. Bu türlerin yem rasyonlarında balık unu ihtiyacı yüksektir. Su ürünleri yetiştiriciliği politikaları, balık ununa daha az ihtiyaç duyulan herbivor ve omnivor türlerin yetiştiriciliğini teşvik edecek ve yaygınlaştıracak bir yaklaşımı benimsemelidir.
Su ürünleri sağlıklı beslenme önerilerinin vazgeçilmezleri arasında yer alan bir besin maddesidir. Ancak kişi başına su ürünleri tüketimimizi, artan nüfusumuza koşut bir üretim artışı gerçekleşemediği için, artırmamız çok olası görülmemektedir. Ürettiğimiz ürünleri en iyi şekilde insan tüketiminde kullanmaya yönelmek, balıkçılık sektörüne zarar vermeden, ithalat gerçekleştirmek, tüketimi kısmen artırmak için bir seçenek olarak dikkate alınmalıdır.
SU ÜRÜNLERİ SEKTÖRÜ
Su ürünleri sektörü; bitkisel üretim, hayvansal üretim ve ormancılıkla beraber tarım sektörünün dört alt sektöründen biridir. Ülkemizin üç tarafında bulunan farklı özelliklere sahip denizler, balıkçılık alanının en önemli kısmını oluşturmaktadır. 8333 km`lik bir kıyı şeridine sahip olan denizlerimiz, ortalama sıcaklık ve tuzluluk açısından farklı özellikler göstermektedir. Kuzeyde sıcaklığı ve tuzluluğu düşük (%0.17-0.18) Karadeniz, batı ve güneyde sıcaklık ve tuzluluğu yüksek Ege ve Akdeniz (%0.33-0.39) ile bir karışım bölgesi olan boğazlar ve Marmara denizi mevcuttur. Akdeniz`den Karadeniz`e geçişte tür adedinde azalma, buna karşın populasyon büyüklüğünde artış görülür. Denizlerimizin farklı özellikler taşıması sadece avcılığımızı değil, bu denizlerde yapılan yetiştiricilik faaliyetlerini de etkilemekte ve belirlemektedir.
Su ürünleri üretimi açısından önem taşıyan 200 kadar doğal göl, 300`ü aşkın baraj gölü, 750 civarında gölet ve 33 büyük akarsu bulunmaktadır. İçsular sadece avcılık açısından değil, yetiştiricilik açısından da önem taşımaktadır.
Ülkemizde ekonomik öneme sahip tür sayısı 100 civarındadır.
Su ürünleri ile ilgili yasal düzenlemeler
Su ürünleri ilgili faaliyetler 1971 yılında yürürlüğe girmiş olan 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu kapsamında yapılmaktadır. Bu kanun kapsamında çıkarılmış olan Su Ürünleri Yönetmeliğinde su ürünleri avcılığı, Su Ürünleri Yetiştiricilik Yönetmeliğinde ise su ürünleri yetiştiriciliği ile ilgili hususlar yer almaktadır. Su ürünleri avcılığına yönelik ayrıntılı düzenlemeler, Su Ürünleri Yönetmeliği kapsamında ticari ve amatör avcılık için ayrı ayrı çıkarılan tebliğlerle yapılmaktadır.
Ticari amaçlı su ürünleri avcılık faaliyetinde bulunacaklar ile avcılık faaliyetinde kullanılacak gemiler için Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığından ruhsat tezkeresi alınması zorunluluğu bulunmaktadır. Amatör avcılık ise bu avcılığa ilişkin tebliğ ile getirilen kurallara uyulması şartıyla herhangi bir izin belgesi alınmaksızın yapılabilmektedir.
Su ürünleri yetiştiricilik faaliyetinde bulunmak isteyenlerin, bu faaliyetlerine ilişkin projelerini Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından onaylatarak izin alma zorunluğu bulunmaktadır.
Su Ürünleri Avcılığı
Amatör balıkçılık; sadece rekreasyon, spor veya dinlence amacıyla yapılan, maddi ve ticari kazanç gayesi güdülmeyen, avlanılan ürünlerin satılmasının yasak olduğu balıkçılık etkinliğidir. Satışa sunulan, halkımızın tükettiği su ürünleri, ticari amaçlı su ürünleri avcılığı faaliyetleri sonucu elde edilen ürünlerdir. Bu çalışma içinde yer alan üretim verileri ve diğer veriler ticari amaçlı su ürünleri avcılığı ile ilgili verilerdir.
Su ürünleri üretimi denizlerde ve içsularda, avcılık ve yetiştiricilik yolu ile gerçekleştirilmektedir. Su ürünleri üretimimiz avcılık karakterli olmakla birlikte, su ürünleri yetiştiriciliğinin üretim içindeki payı artış eğilimi içindedir. Çizelge-1`de, 1970 yılından günümüze kadar olan su ürünleri üretimimize ait bilgiler yer almaktadır.
Çizelge-1 Su Ürünleri Üretimimiz (Ton)
| Yıllar | Avcılık | Yetiştiricilik | Toplam Üretim | ||||||||
| İçsu | Deniz | Toplam | İçsu | Deniz |
| Toplam | |||||
| Miktar | % | Miktar | % | Miktar | % | Miktar | % | ||||
| 1970 | 13.249 | 7 | 170.905 | 93 | 184.154 | - |
| - | - | - | 177.926 |
| 1980 | 32.255 | 8 | 397.321 | 92 | 429.576 | - |
| - | - | - | 429.576 |
| 1990 | 37.315 | 10 | 342.017 | 89 | 379.332 | 4.237 | 1 | 1.545 | 0 | 5.782 | 385.114 |
| 2000 | 42.824 | 7 | 460.521 | 79 | 503.345 | 43.385 | 7 | 35.646 | 6 | 79.031 | 582.376 |
| 2010 | 40.259 | 6 | 445.680 | 68 | 485.939 | 78.568 | 12 | 88.573 | 14 | 167.141 | 653.080 |
| 2011 | 37.097 | 6 | 477.658 | 67 | 514.755 | 100.446 | 14 | 88.344 | 13 | 188.790 | 703.545 |
| 2012 | 36.120 | 6 | 396.322 | 61 | 432.442 | 111.557 | 17 | 100.853 | 16 | 212.410 | 644.852 |
| 2013 | 35.074 | 6 | 339.047 | 56 | 374.121 | 123.019 | 20 | 110.375 | 18 | 233.394 | 607.515 |
| 2014 | 36.134 | 7 | 266.078 | 49 | 302.212 | 108.239 | 20 | 126.894 | 24 | 235.133 | 537.345 |
| 2015 | 34.176 | 5 | 397.731 | 59 | 431.907 | 101.455 | 15 | 138.879 | 21 | 240.334 | 672.241 |
Denizlerden avcılık yoluyla elde edilen üretim 1970`li yıllardan itibaren sürekli bir artış göstermişse de, son yıllarda bu artışın durduğu, üretimin gerilediği görülmektedir. İçsulardan avcılık yoluyla gerçekleştirilen üretim ise son çeyrek yüzyılda çok fazla değişkenlik göstermemiş, 35-40 bin ton düzeylerinde olmuştur.
2015 yılı TUİK istatistiki verilerine göre toplam su ürünleri üretimi 672.241 ton olmuştur. Bu üretimin % 64`ü avcılık, % 36`sı yetiştiricilik yoluyla elde edilmiştir. Avcılığın % 8`i içsulardan, % 92`i denizlerden gerçekleştirilmiştir. Denizlerden gerçekleştirilen avcılıkta Karadeniz en önemli paya sahiptir. Grafik-1`den de görüleceği üzere, son beş yılda denizlerden avcılık yoluyla gerçekleştirilen üretimde Karadeniz % 70-80`lik paylara sahip olmuştur. Marmara Denizi, Ege Denizi ve Akdeniz`den daha küçük alana sahip olmasına karşın, üretim miktarı daha fazla olmaktadır.
Grafik-1 Denizlerimizden yapılan avcılık
Denizlerimizden avlanılan en önemli tür hamsi olup, bu türün av miktarındaki azalış ve artışlarI, su ürünleri üretim miktarında da önemli değişikliklere neden olmaktadır. Son beş yıldaki avcılık verileri incelendiğinde, hamsi av miktarında azalış olduğunu söylemek mümkündür. Hamsiden sonra en fazla avlanılan tür, ülkemizde tüketim alışkanlığı bulunmayan, balık unu ve yağı fabrikalarının hammaddesi olan çaçadır. Karadeniz`den avcılığı gerçekleştirilen bu türün av miktarında 2012-2013 yıllarında bir azalış olmuş olmakla birlikte, üretim miktarı 70-80 bin ton civarındadır. Hamsi ve çaçadan sonra en fazla avlanılan balık türlerimiz sardalya ve istavrittir. Bu türler, denizlerden avlanılan su ürünleri içinde % 6-7 civarında bir paya sahiptirler. Çizelge-2`de denizlerden avlanılan önemli türlere ilişkin veriler yer almaktadır.
Çizelge-2 Denizlerden Avlanılan Önemli Türlerin Üretim Miktarı (ton)
| Türler | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | |||||
| Miktar | % | Miktar | % | Miktar | % | Miktar | % | Miktar | % | |
| Hamsi | 228.491 | 48 | 163.982 | 41 | 179.615 | 53 | 96.440 | 36 | 193.492 | 49 |
| Çaça | 87.141 | 18 | 12.092 | 3 | 9.764 | 3 | 41.648 | 16 | 76.996 | 19 |
| Beyaz Kum Midyesi | 30.176 | 6 | 61.225 | 15 | 28.030 | 8 | 21.828 | 8 | 37.404 | 9 |
| Palamut | 10.019 | 2 | 35.764 | 9 | 13.158 | 4 | 19.032 | 7 | 4.573 | 1 |
| Sardalya | 34.709 | 7 | 28.248 | 7 | 23.919 | 7 | 18.077 | 7 | 16.693 | 4 |
| İstavrit | 25.010 | 5 | 30.946 | 8 | 28.424 | 8 | 16.324 | 6 | 16.664 | 4 |
| Mezgit | 9.455 | 2 | 7.367 | 2 | 9.397 | 3 | 9.555 | 4 | 13.158 | 3 |
| Lüfer | 3.122 | 1 | 7.390 | 2 | 5.225 | 2 | 8.386 | 3 | 4.136 | 1 |
| Deniz Salyangozu | 6.534 | 1 | 9.596 | 2 | 8.655 | 3 | 7.004 | 3 | 8.795 | 2 |
| Tekir-Barbunya | 5.738 | 1 | 6.220 | 2 | 4388 | 1 | 5.078 | 2 | 4.757 | 1 |
| Diğer Türler | 37.263 | 8 | 33.493 | 8 | 28.472 | 8 | 22.707 | 9 | 21.063 | 5 |
| Toplam | 477.658 | 100 | 396.323 | 100 | 339.047 | 100 | 266.078 | 100 | 397.731 | 100 |
Kaynak; TUİK Su Ürünleri İstatistikleri
Denizlerden balıklar dışında avlanılan iki önemli tür, ülkemizde tüketilmeyen, yurt dışına ihraç edilen beyaz kum midyesi ve deniz salyangozudur. Tamamına yakın kısmı Karadeniz`den avlanılan bu türlerden beyaz kum midyesinin olağan bir sezonda üretim miktarı 30 bin ton, deniz salyangozunun ise 8 bin ton civarındadır.
İçsulardan avcılık yoluyla gerçekleştirilen su ürünleri üretiminde önemli dalgalanmalar olmamaktadır. İçsularda avlanılan en önemli tür, Van Gölünden avlanılan ve endemik bir tür olan inci kefalidir. İnci kefali, içsulardan gerçekleştirilen üretimimiz içinde yaklaşık % 25`lik bir paya sahiptir. Sazan av miktarı da inci kefaline yakın düzeylerdedir. Çizelg-3`de içsularda avlanılan önemli türlere ilişkin veriler yer almaktadır.
Çizelge-3 İçsularda Avlanılan Önemli Türlerin Üretim Miktarı (ton)
| TÜRLER | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | |||||
| Miktar | % | Miktar | % | Miktar | % | Miktar | % | Miktar | % | |
| İnci Kefali | 9.168 | 25 | 9.621 | 27 | 8.600 | 25 | 8.310 | 23 | 8.850 | 26 |
| Gümüş | 6.705 | 18 | 3.609 | 10 | 5.012 | 14 | 6.471 | 18 | 4.930 | 14 |
| Havuz Balığı | - | - | 5.090 | 14 | 5.495 | 16 | 5.408 | 15 | 6.745 | 20 |
| Tatlısu Kefali | 1.325 | 4 | 1.138 | 3 | 1.094 | 3 | 1.192 | 3 | 1.161 | 3 |
| Sazan | 9.998 | 27 | 9.973 | 28 | 8.277 | 24 | 8.036 | 22 | 7.223 | 21 |
| Diğer Türler | 9.901 | 27 | 6.689 | 19 | 6.596 | 19 | 6.717 | 19 | 5.267 | 15 |
| Toplam | 37.097 | 100 | 36.120 | 100 | 35.074 | 100 | 36.134 | 100 | 34.176 | 100 |
Kaynak; TUİK Su Ürünleri İstatistikleri
İçsularda avlanılan gümüş ve havuz balıkları, içsularımızın doğal türleri olmayıp, çeşitli nedenlerle bu alanlara bulaşarak, önemli populasyon oluşturmuş istilacı türlerdir. Gümüş balıklarının tamamına yakın kısmı, havuz balıklarının da önemli bir kısmı yurt dışına ihraç edilmektedir.
Avcılık Filomuzun Yapısı
Su ürünleri avcılığında bulunmak üzere Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından ruhsat tezkeresi düzenlenmiş 18.062 balıkçı gemisi bulunmaktadır. Bu gemilerin 15.680`i denizlerde avcılık faaliyetinde bulunmaktadır. Denizlerde avcılık faaliyetinde bulunan balıkçı gemilerinin % 86`sını 10 metreden küçük balıkçı gemileri oluşturmaktadır.
Çizelge-4`de denizler ve içsularda avcılık faaliyetinde bulunan balıkçı gemilerimizin boy uzunluklarına göre dağılımı yer almaktadır.
Çizelge-4 Boy Uzunluklarına Göre Balıkçı Gemilerimiz
| Boy Uzunluğu (m.) | 0-4,9 | 5-7,9 | 8-9,9 | 10-11,9 | 12-14,9 | 15-19,9 | 20-29,9 | 30-49,9 | 50 + | Toplam |
| Deniz | 767 | 9.637 | 3.027 | 796 | 457 | 288 | 463 | 238 | 7 | 15.680 |
| İçsu | 304 | 2.307 | 198 | 33 | 64 | 16 | 0 | 0 | 0 | 2.933 |
| Toplam | 1.071 | 11.944 | 3.225 | 829 | 521 | 304 | 463 | 238 | 7 | 18.602 |
Kaynak; Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü (BSGM)
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı stoklar üzerindeki av baskının azaltılması ve su ürünleri avcılığının sürdürülebilirliğinin sağlanması amacıyla 2002 yılından bu yana denizlerde avcılık faaliyetinde kullanılmak istenen yeni gemilere ruhsat tezkeresi düzenlememektedir. Aynı amaç doğrultusunda 2013, 2014 ve 2015 yıllarında denizlerde avcılık faaliyetinde bulunan on metre ve üzerinde boy uzunluğuna sahip 1011 balıkçı gemisi Bakanlık tarafından satın alınarak, balıkçılık faaliyetinden çıkarılmıştır.
Su Ürünleri Yetiştiriciliğimizin Yapısı
Su ürünleri yetiştiriciliği tüm dünyada gelişen bir sektördür. Ülkemizde de gelişmesi sonrası, balık tüketimin yok denecek düzeyde olduğu pek çok ilimizde üretilmesinin yanı sıra, bu yörelerdeki halkın balıkla tanışmasına, tüketim alışkanlığı edinmelerine yol açmıştır.
Ülkemizdeki yetiştiricilik üretim miktarının tamamına yakın denebilecek kısmını levrek, çipura ve alabalık oluşturmaktadır. Alabalık bir tatlı su balığı olmakla birlikte, düşük yoğunlukta tuzluluğa adapte olabildiğinden, Karadeniz`de ağ kafeslere belli büyüklükte konarak, yetiştiriciliği gerçekleştirilmektedir. Çipura balıklarının da, toplam üretim içindeki payları küçük olmakla birlikte, özellikle Muğla bölgemizde toprak havuzlarda yetiştiriciliği yapılmaktadır.
Su ürünleri yetiştiriciliği içsularda baraj gölleri, doğal göller, akarsular ve diğer su kaynaklarında ve denizlerde gerçekleştirilmektedir. İçsularda gerçekleştirilen yetiştiricilik üretim miktarı, başlangıç yıllarından itibaren, denizlerdekinden fazla olmuşsa da son yıllarda denizlerdeki üretim miktarı içsulardan gerçekleşen üretim miktarını geçmiştir. Çizelge-5`de son beş yıldaki yetiştiricilik üretimimize ilişkin bilgiler yer almaktadır.
Çizelge-5 Yetiştiricilik Üretim Miktarı (ton)
| Kaynak | Türler | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | |||||
| Miktar | % | Miktar | % | Miktar | % | Miktar | % | Miktar | % | ||
| DENİZ | Alabalık | 7.697 | 9 | 3.234 | 3 | 5.186 | 5 | 5.610 | 4 | 6.872 | 5 |
| Levrek | 47.013 | 53 | 65.512 | 65 | 67.913 | 62 | 74.653 | 59 | 75.164 | 54 | |
| Çipura | 32.187 | 36 | 30.743 | 30 | 35.701 | 32 | 41.873 | 33 | 51.844 | 37 | |
| Diğer | 1.447 | 2 | 1.364 | 1 | 1.575 | 1 | 4.758 | 4 | 4.999 | 4 | |
| Toplam | 88.344 | 100 | 100.85 | 100 | 110.35 | 100 | 126.89 | 100 | 138.89 | 100 | |
| İÇSU | Alabalık | 100.239 | 111.335 | 122.873 | 107.983 | 101.166 | |||||
| Toplam | 100.446 | 111.557 | 123.019 | 108.239 | 101.455 | ||||||
| Toplam Üretim (Ton) | 188.790 | 212.410 | 233.394 | 235.133 | 240.334 | ||||||
Kaynak; TUİK Su Ürünleri İstatistikleri
2015 yılı verilerine göre, su ürünleri yetiştiriciliği içinde alabalığın payı, % 2`si denizlerde olmak üzere, % 45`dür. Sadece denizlerde yetiştirilen levrek ise % 31`lik bir paya sahiptir. Çipura üretiminin yetiştiricilik içindeki toplam payı ise % 22 olmuştur.
Su ürünleri yetiştiriciliği en yoğun olarak denizler, baraj gölleri, doğal göller ve bazı büyük akarsularda kafeslerde gerçekleştirilmektedir. Kafesler dışında çeşitli su kaynakları kullanılarak beton ve toprak havuzlarda da yetiştiricilik yapılmaktadır. Çizelge-6`da denizler ve içsulardaki su ürünleri yetiştiricilik tesis sayıları görülmektedir.
Çizelge-6 Yetiştiricilik Tesisleri (Adet)
|
| 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 |
| Denizler | 368 | 408 | 418 | 420 | 427 |
| İçsular | 1.720 | 1.883 | 1.935 | 1.945 | 1.950 |
| Toplam Tesis | 2.088 | 2.291 | 2.353 | 2.365 | 2.377 |
Kaynak; BSGM
Denizlerdeki tesisler daha büyük kapasiteli olup, içsulardaki tesis sayısının ¼ ‘ü kadar olmasına karşın, bu tesislerden yapılan toplam üretim, içsulardan yapılan üretimi geçmiştir. 2015 yılında tesis başına yapılan üretim miktarı denizlerde 325 ton iken, içsularda 52 ton olmuştur.
Su Ürünleri Dış Ticareti
Türkiye su ürünleri dış ticaretinde pozitif durumdadır. 2015 yılında 692 milyon dolarlık ihracata karşılık, 250 milyon dolarlık ithalat yapılmıştır.
Çizelge-7 Su Ürünleri Dış Ticareti
| Yıl | İhracat | İthalat | ||
| Miktar (Ton) | Değer ($) | Miktar (Ton) | Değer ($) | |
| 2011 | 66.738 | 395.306.914 | 65.698 | 173.886.517 |
| 2012 | 74.006 | 413.917.190 | 65.384 | 176.402.894 |
| 2013 | 101.063 | 568.207.316 | 67.530 | 188.068.388 |
| 2014 | 115.381 | 675.844.523 | 77.551 | 198.273.838 |
| 2015 | 121.053 | 692.220.595 | 110.761 | 250.969.660 |
Kaynak; TUİK
İhraç edilen su ürünleri, ithal edilen su ürünlerinden daha yüksek fiyata sahiptir. 2015 yılında ihraç edilen su ürünlerinin kilogram fiyatı 5,85 dolar iken, ithal edilen su ürünlerinin kilogram fiyatı 2,55 dolar olmuştur.
Su ürünleri ihracatımızda yetiştiricilik ürünleri önemli bir yer tutmaktadır. 2015 yılında su ürünleri ihracat değeri içinde alabalık % 13, levrek % 24, çipura % 21`lik bir paya sahip olmuştur. Aynı yıl su ürünleri ithalat değeri içinde ise somonlar % 24, uskumru/kolyoz % 27`lik bir paya sahiptir.
En fazla su ürünleri ihracatı yapılan ülkeler AB ülkeleridir. Çizelge-8`de 2015 yılında en fazla su ürünleri ihracatı yapılan ülkeler yer almaktadır.
Çizelge-8 Su Ürünleri İhracatı Yapılan Başlıca Ülkeler
| Ülke | Değer ($) | Ülke | Değer ($) |
| HOLLANDA | 144.429.456 | İSPANYA | 34.704.869 |
| İTALYA | 91.587.341 | LÜBNAN | 26.821.654 |
| ALMANYA | 68.453.418 | ABD | 23.843.067 |
| İNGİLTERE | 57.690.305 | FRANSA | 17.239.171 |
| JAPONYA | 46.498.391 | DİĞER | 139.253.809 |
| RUSYA | 41.699.114 | TOPLAM | 692.220.595 |
Kaynak; TUİK
Su ürünleri ihracatının en fazla yapıldığı 10 ülke, toplam su ürünleri ihracat değeri içinde % 80`lik paya sahiptir.
Çizelge-9`da en fazla su ürünleri ithalatı yaptığımız ülkeler yer almaktadır. En fazla ithalat yapılan beş ülkenin, toplan su ürünleri ithalatındaki payı % 72`dir.
Çizelge-9 Su Ürünleri İthalatı Yapılan Başlıca Ülkeler
| Ülke | Değer ($) |
| NORVEÇ | 122.439.002 |
| İZLANDA | 20.417.505 |
| FAS | 13.919.381 |
| ÇİN | 11.710.405 |
| LİBYA | 11.282.571 |
| DİĞER | 71.200.796 |
| TOPLAM | 250.969.660 |
Kaynak; TUİK
Toplam su ürünleri ithalat değerinin yaklaşık yarısı Norveç`ten ithal edilen su ürünleri için harcanmaktadır. Norveç`ten özellikle somon ve uskumru/kolyoz ithalatı yapılmaktadır. Fas ve Libya`dan ise avcılığı uluslararası kotaya tabi olan canlı orkinoslar, Türkiye`deki çiftliklerde semirtilmek amacıyla ithal edilmektedir.
Dünya Su Ürünleri Üretiminin Yapısı
Dünya su ürünleri üretiminin yapısı, ülkemizdekine benzer özellikler göstermektedir. Avcılık yoluyla gerçekleştirilen üretimin miktarı ve toplam üretim içindeki payı azalırken, yetiştiriciliğin payı artmaktadır.
2014 yılında dünya su ürünleri üretimi 167 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Bu üretimim % 56`sı avcılık, % 44`ü yetiştiricilik yoluyla gerçekleşmiştir. Avcılık yoluyla yapılan üretimin ise % 13`ü içsulardan, % 87`si denizlerden yapılmıştır. Yetiştiricilik yoluyla yapılan üretimde içsuların payı, denizde yapılan üretimden fazla olmuştur. Çizelge-10`da dünya su ürünleri üretimine ilişkin bilgiler yer almaktadır.
Çizelge-10 Dünya Su Ürünleri Üretimi (Bin ton)
| Yıl | Avcılık | Yetiştiricilik | Genel Toplam | ||||||||||
| Deniz | % | İçsu | % | Toplam | % | Deniz | % | İçsu | % | Toplam | % | ||
| 2010 | 77.828 | 87 | 11.272 | 13 | 89.100 | 60 | 22.311 | 38 | 36.790 | 62 | 59.101 | 40 | 148.201 |
| 2011 | 82.624 | 88 | 11.242 | 12 | 93.866 | 60 | 23.366 | 38 | 38.699 | 62 | 62.065 | 40 | 155.931 |
| 2012 | 79.720 | 87 | 11.630 | 13 | 91.350 | 58 | 24.707 | 37 | 41.948 | 63 | 66.655 | 42 | 158.005 |
| 2013 | 80.899 | 87 | 11.688 | 13 | 92.587 | 57 | 25.537 | 36 | 44.687 | 64 | 70.224 | 43 | 162.811 |
| 2014 | 81.564 | 87 | 11.896 | 13 | 93.460 | 56 | 26.728 | 36 | 47.104 | 64 | 73.832 | 44 | 167.292 |
Kaynak; FAO
En fazla su ürünleri üretiminin yapıldığı ülke Çin`dir. 2014 yılında 62 milyon ton su ürünleri üretimi gerçekleştirmiş olan Çin`in, avcılık yoluyla gerçekleştirilen üretimdeki payı % 18, yetiştiricilik yoluyla gerçekleştirilen üretimdeki payı % 62, toplam üretimdeki payı ise % 37`dir. Çizelge-11`de en fazla su ürünleri üretimi yapan ülkeler görülmektedir.
Çizelge-11 Su Ürünleri Üretiminin En Fazla Olduğu Ülkeler (2014)
| ÜLKELER | AVCILIK | YETİŞTİRİCİLİK | GENEL TOPLAM | ||||
| DENİZ | İÇSU | TOPLAM | DENİZ | İÇSU | TOPLAM | ||
| Çin | 14.811.403 | 2.295.157 | 17.106.560 | 16.121.905 | 29.349.038 | 45.470.943 | 62.577.503 |
| Endonezya | 6.017.683 | 420.190 | 6.437.873 | 1.425.456 | 2.872.834 | 4.298.290 | 10.736.163 |
| Hindistan | 3.418.821 | 1.300.000 | 4.718.821 | 481.259 | 4.399.760 | 4.881.019 | 9.599.840 |
| Vietnam | 2.711.100 | 208.100 | 2.919.200 | 898.075 | 2.498.989 | 3.397.064 | 6.316.264 |
| ABD | 4.954.628 | 21.480 | 4.976.108 | 183.892 | 241.978 | 425.870 | 5.401.978 |
| Myanmar | 2.702.240 | 1.381.030 | 4.083.270 | 59.450 | 902.706 | 962.156 | 5.045.426 |
| Rusya | 4.000.072 | 224.895 | 4.224.967 | 22.865 | 138.349 | 161.214 | 4.386.181 |
| Japonya | 3.630.370 | 30.602 | 3.660.972 | 622.920 | 34.100 | 657.020 | 4.317.992 |
| Peru | 3.548.689 | 24.682 | 3.573.371 | 76.586 | 38.683 | 115.269 | 3.688.640 |
| Norveç | 2.301.288 | 321 | 2.301.609 | 1.332.422 | 76 | 1.332.498 | 3.634.107 |
| Bangladeş | 595.385 | 995.805 | 1.591.190 | 174.350 | 1.782.575 | 1.956.925 | 3.548.115 |
| Şili | 2.175.486 | 0 | 2.175.486 | 1.145.859 | 68.664 | 1.214.523 | 3.390.009 |
| Diğer | 30.696.929 | 4.993.660 | 35.690.589 | 4.182.648 | 4.776.668 | 8.959.316 | 44.649.905 |
| Dünya | 81.564.094 | 11.895.922 | 93.460.016 | 26.727.687 | 47.104.420 | 73.832.107 | 167.292.123 |
Ülkemiz yıldan yıla değişmekle birlikte, toplam su ürünleri üretiminde dünyada otuzlu, AB ülkeleri arasında ise dördüncü- beşinci sıralarda yer almaktadır.
Çizelge-12 AB Ülkelerinin Su Ürünleri Üretimi (2014)
| Ülkeler | Avcılık (ton) | Yetiştiricilik (ton) | Genel Toplam | ||||
| Deniz | İçsu | Toplam | Deniz | İçsu | Toplam | ||
| İspanya | 1.103.543 | 6.000 | 1.109.543 | 266.702 | 15.537 | 282.239 | 1.391.782 |
| İngiltere | 754.992 | 698 | 755.690 | 191.163 | 13.454 | 204.617 | 960.307 |
| Fransa | 520.789 | 1.391 | 522.180 | 160.500 | 43.500 | 204.000 | 726.180 |
| Danimarka | 745.019 | 127 | 745.146 | 17.465 | 21.654 | 39.119 | 784.265 |
| Hollanda | 367.978 | 1.908 | 369.886 | 57.000 | 3.290 | 60.290 | 430.176 |
| AB Toplam | 5.362.629 | 105.140 | 5.467.769 | 1.003.306 | 281.111 | 1.284.417 | 6.752.186 |
| Türkiye | 266.080 | 36.134 | 302.214 | 126.063 | 108.239 | 234.302 | 536.516 |
Kaynak; FAO
Çizelge-12`deki verilere göre, 2014 yılında AB ülkelerinin toplam su ürünleri üretiminin % 81`i avcılık yoluyla gerçekleştirilmiştir. Su ürünleri yetiştiriciliğindeki üretimin % 78`si denizlerden sağlanmıştır. AB ülkelerinde içsularda ticari amaçlı avcılık çok düşük düzeylerde olduğundan ülkemiz ilk sırada yer almaktadır. 2014 yılında AB ülkeleri arasında avcılık açısından altıncı, yetiştiricilik açısından ise ikinci sırada yer aldık.
Av filomuzun yapısı açısından AB ülkeleri ile bir kıyaslama yapıldığında, sayıca en fazla balıkçı gemisine sahip olduğumuz görülmektedir. Çizelge-13`de, AB ülkelerinin balıkçı gemisi sayısına ilişkin veriler yer almaktadır.
Çizelge-13 AB Ülkelerinin Balıkçı Gemisi Sayıları (2015)
| Yunanistan | İtalya | İspanya | Portekiz | Fransa | İngiltere | Diğer | AB Toplam | Türkiye |
| 15.393 | 12.325 | 9.408 | 8.054 | 6.911 | 6.225 | 26.040 | 84.356 | 15.680 |
Kaynak; EuroStat
AB ülkeleri arasında en fazla balıkçı gemisine sahip olan ülkeler, Türkiye gibi Akdeniz ülkesi olan Yunanistan ve İtalya`dır. Akdeniz balıkçılığının genel karakteristik özelliği, çok sayıda küçük balıkçı gemisinin filoda yer almasıdır.
Su Ürünleri Tüketimi
Kişi başı su ürünleri tüketimimiz AB ve dünya ortalaması göz önüne alındığında oldukça düşüktür. 2013 yılında kişi başına su ürünleri tüketimimiz 6,07 kg olurken, dünya ortalaması 18,98 kg, AB ortalaması 22,47 kg olmuştur. Çizelge-14`de çeşitli ülkelerin kişi başı tüketim miktarları yer almaktadır.
Çizelge-14 Kişi Başına Su Ürünleri Tüketimi (2013)
| Ülke | Tüketim (Kg) | Ülke | Tüketim (Kg) |
| İzlanda | 91,92 | İngiltere | 20,76 |
| Portekiz | 53,76 | Yunanistan | 19,29 |
| Norveç | 52,08 | Almanya | 12,56 |
| Japonya | 48,6 | İran | 9,97 |
| İspanya | 42,38 | Bulgaristan | 6,94 |
| Çin | 34,67 | Türkiye | 6,07 |
| Fransa | 33,48 | Macaristan | 5,09 |
| Danimarka | 23,16 | Ermenistan | 4,38 |
| Rusya | 22,93 | Irak | 3,29 |
Kaynak; FAO
Sonuç
Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de avlanabilir stok büyüklüğüne ulaşıldığı genel kabul görmektedir. Ülkemizin avcılık yoluyla üretimi artırma imkânı bulunmamaktadır. Avcılık politikaları ekosistem temelli bir yaklaşımla, üretimin sürdürülebilirliği üzerine oluşturulmalıdır. Avcılık faaliyetinin gerçekleştirildiği denizler ve içsuların kalite ve niteliklerinin her türlü kirlenme ve bozulmadan korunması, bu alanlardan üretim yapılmasının devam etmesi kadar, su kaynağı olarak gelecek kuşaklara aktarmamız gereken emanetler olarak görülmelidir.
Gelişen av teknolojisi ve ürünlerin muhafaza imkânlarının gelişmesi, stoklar üzerindeki av baskısının artmasına yol açmaktadır. Bu baskının azaltılması amacıyla balıkçı gemilerinin Bakanlık tarafından geri alınması yararlı olmakla birlikte, bu hali ile sadece skora dönük bir uygulama niteliğindedir. Balıkçı gemilerinin tonaj ve motor güçlerindeki artışlara yönelik bir sınırlama bulunmaması, sadece boy uzunluğunun dikkate alınması, balıkçı gemilerinin geri alınmasına yönelik amaçla çelişmektedir. Balıkçılık filosuna yönelik uygulamalarda, dünyadaki uygulamalara uygun olarak tonaj ve motor gücü esas alınmalıdır.
Balıkçı gemilerinin geri alınması daha spesifik amaçlara yönelik farklı uygulamaları da kapsayacak, av baskısını gerçekten azaltacak gemilerin satın alınması hedeflenerek yapılmalıdır. Örneğin, hassas ve korunmasına gereken alanlarda, bu alanlarda avcılık yapan tüm balıkçı gemilerinin satın alınması, av gücü yüksek büyük balıkçı gemileri için cazip fiyatlandırma yapılması gibi uygulamalar geliştirilmelidir. Balıkçı gemilerinin geri alınmasının etkilerinin ölçülebilmesi için balıkçılıktan çıkanların durumlarını ortaya koyan sosyo-ekonomik araştırmalar ve meslek edindirme gibi destekleyici sosyal projeler geliştirilmelidir.
İçsular kiralanmak suretiyle ticari amaçlı su ürünleri avcılığına açılmaktadır. İçsulardan elde edilen ürün miktarı il bazında toplanmaktadır. Hiçbir baraj gölü veya doğal gölün üretim miktarını gösterir veri bulunmamakta, bu durum söz konusu alanlara yönelik alınacak kararlarda eksiklik olarak ortaya çıkmaktadır. İçsularımızın avcılık, farklı türlerin bulaşması kirlilik gibi sorunlarını göz önüne alan, tüm etkenleri bir bütün halinde ele alan yönetim planlarının hazırlanması gerekmektedir.
Yetiştiriciliği yapılan alabalık, levrek ve çipura balıklarının beslenmesinde kullanılan yemlerde balık unu kullanılmaktadır. Kaba bir hesapla, alabalıklarda yemin dönüşüm oranı 1,2 ve yemlerindeki balık unu miktarı % 25 olarak kabul edilecek olursa, 108 bin ton olan alabalık üretimi için 32 bin ton balık ununa ihtiyaç bulunmaktadır. Aynı hesaplama levrek ve çipura için 1,5 yem dönüşüm oranı ve % 30 yemdeki balık unu miktarı üzerinden yapılacak olursa, 75 bin tonluk levrek üretimi için 34 bin ton, 52 bin tonluk çipura üretimi için 24 bin ton balık ununa, üç tür için ise 90 bin ton balık ununa ihtiyaç olduğu ortaya çıkmaktadır.
2015 yılında toplam üretim içinde % 49`luk paya sahip hamsilerin yaklaşık yarısı, çaça balıklarının ise tamamı balık unu ve yağı için kullanılmış, yaklaşık 25 bin ton balık unu üretimi gerçekleştirilmiştir. Yurt dışından ise 80 bin ton balık unu satın alınmıştır. Diğer sektörlerle beraber, 2015 yılında toplam 105 bin tonluk bir balık unu kullanılmıştır. Bu miktarda balık unu için yaklaşık 750 bin ton balığa ihtiyaç bulunmaktadır. Bu nedenle su ürünleri yetiştiriciliğinde balık ununa daha az ihtiyaç duyulan herbivor ve omnivor türlerin yetiştiriciliğini teşvik edecek ve yaygınlaştıracak bir yaklaşımı benimsenmelidir.
Su ürünleri sağlıklı beslenme önerilerinin vaz geçilmezleri arasında yer alan bir besin maddesidir. Ancak kişi başına su ürünleri tüketimimizi, artan nüfusumuza koşut bir üretim artışı gerçekleşemediği için, artırmamız çok olası görülmemektedir. Ürettiğimiz ürünleri en iyi şekilde insan tüketiminde kullanmaya yönelmek, balıkçılık sektörüne zarar vermeden, ithalat gerçekleştirmek, tüketimi kısmen artırmak için bir seçenek olarak dikkate alınmalıdır.
